CO TRZEBA UMIEĆ ZE SKŁADNI ZDANIA POJEDYNCZEGO

1. Co to jest składnia? 

To dział gramatyki, który bada funkcję wyrazu w zdaniu, układ zdania i jego budowę. Określa reguły łączenia wyrazów w większe całości, czyli wypowiedzenia. Błąd składniowy popełnisz wtedy, gdy  postąpisz niezgodnie z regułą, czyli np. połączysz ze sobą wyrazy w niewłaściwej formie gramatycznej np. Pożycz mi (czego?) ołówka. - zamiast  Pożycz mi (co?)ołówek. To właśnie ze składnią związany jest tzw. wykres zdania, a mówiąc poprawnie: jego analiza logiczna i gramatyczna. Składnia może dotyczyć zarówno zdania pojedynczego jak i złożonego.

2.  Co to są części zdania? 

Są to wyrazy lub związki wyrazowe, które można wyróżnić w zdaniu ze względu na funkcję jaką tam spełniają. Tłumacząc prościej - to nazwy funkcji, jaką pełnią w zdaniu części mowy, z których złożyliśmy to zdanie. Każda część mowy może "załapać się" na każdą z tych funkcji, o ile spełnia jej normy, czyli ma odpowiednią formę. Tak jak w życiu: inne są wymagania dla dyrektora, inne dla szarego pracownika. Tych funkcji w zdaniu jest pięć. Dwie główne: podmiot i orzeczenie oraz trzy podrzędne, tzw. określenia: przydawka, dopełnienie i okolicznik. 

 

3. Co to jest podmiot? 

To główna część zdania, która, mówiąc najprościej, w zdaniach w stronie czynnej oznacza wykonawcę czynności lub stanu wyrażonych orzeczeniem np. Zosia czyta książkę. Janek choruje. natomiast w zdaniach w stronie biernej oznacza obiekt, wobec którego czynność jest wykonywana np. Książka jest czytana przez Zosię. Podmiot jest bohaterem zdania, to jemu właśnie zdanie jest poświęcone, to o nim mówi. Ale, żeby nie było za łatwo, wyróżniamy kilka rodzajów podmiotu.

a) podmiot gramatyczny (kto?co?) - najprostszy do zidentyfikowania: jest nim najczęściej rzeczownik odpowiadający na pytanie Mianownika, np. W pewien sobotni poranek odwiedził nas dawno niewidziany (kto?co?) syn cioci Karoliny. 

b) podmiot logiczno-gramatyczny (kogo?czego?) - tu trzeba użyć właśnie logiki, żeby odkryć, o kim lub o czym mówi zdanie.  No bo jeśli w zdaniu: Na półce leżą (kto?co?)książki. mówi o książkach,   to  przez analogię zdanie: Na półce nie ma (kogo?czego?)książek. też o nich mówi. Ten rodzaj podmiotu zależy od orzeczenia. Jeśli orzeczenie brzmi: nie ma, zabrakło, ubyło, przybyło, to podmiot automatycznie przybierze formę Dopełniacza.  W sklepie nie ma (kogo?czego?)bułek. Zabrakło mi (kogo?czego?)czasu. Z wiekiem ubywa (kogo?czego?)włosów. W rzece przybyło dużo (kogo?czego?)wody. Na formę podmiotu ma tez wpływ liczebnik go określający, np. W misce leży pięć (kogo? czego?) pomidorów.

c) podmiot domyślny - niby go nie ma, bo żaden wyraz nie pełni jego funkcji, ale możemy bez trudu określić osobę, w której występuje czasownik. (My)Jedziemy na wycieczkę. - Kto jedzie? My. (On)Zrobił to na złość mamie. Kto tak niegodziwie postąpił? On.  (Ty)Znajdź sobie jakieś zajęcie! Kto ma zejść z oczu nadawcy tego komunikatu? Ty.

d) podmiot szeregowy - czyli po prostu kilka wyrazów (szereg) pełniących wspólnie funkcję podmiotu. Kredki, długopisy, pisaki i ołówki leżą w kartonowym pudełku.

e) podmiot towarzyszący - to rodzaj podmiotu szeregowego, tylko jego druga część jest jakby mniej ważna, niejako towarzyszy pierwszej. Mama z córką wzięły udział w zawodach. 

f) podmiot zbiorowy - wyraz lub wyrażenie w liczbie pojedynczej, ale nazywający zbiór osób lub przedmiotów. Cała młodzież naszej szkoły uczestniczyła w festynie.

UWAGA! Mimo wysokiej rangi podmiotu, istnieją zdania, które doskonale radzą sobie bez niego. To tzw. zdania bezpodmiotowe, w których ważniejsza jest czynność, niż jej wykonawca. Orzeczenia  wyrażone są w nich bezosobową formą czasownika: wymalowano, otwarto, rozbudowano, umyto, rozwieszono itp. A kto to zrobił? Nieważne...

4. Co to jest orzeczenie? To druga główna część zdania wyrażająca czynność lub stan podmiotu. Zdanie bez orzeczenia staje się równoważnikiem zdania, a z więcej niż jednym orzeczeniem staje się zdaniem złożonym.

a) orzeczenie czasownikowe (co robi? co się z nim dzieje?) - Mało kto nie potrafi odnaleźć w zadaniu wyrazu nazywającego czynność lub stan. Orzeczenie czasownikowe jest wyrażone czasownikiem osobowym (wyjątek - zdania bezpodmiotowe), a czasownik osobowy to taki, do którego pasuje jakiś zaimek osobowy (idę - ja, śpisz - ty, zrobił - on, zaśpiewała -ona, powiedziało - ono, znajdziemy - my, wiecie - wy, skończyli - oni, będą grały - one).Wczoraj wygraliśmy konkurs. Pies szczeka na przechodnia. 
b) orzeczenie imienne (jaki jest podmiot?  kim/czym jest podmiot?) - I tu zaczynają się schody. Ten rodzaj orzeczenia nazywa bowiem nie czynność, ale cechę lub status podmiotu i bardzo łatwo pomylić je z dopełnieniem lub przydawką.
W skład orzeczenia imiennego wchodzą dwa wyrazy:
a) łącznik - forma osobowa czasownika: być, stać się, zostać (czyli: jest, byliśmy, zostaniesz itp.) Zwróćcie uwagę, że wszystkie te czasowniki mają bardzo zbliżone znaczenie. (np. będę lotnikiem = zostanę lotnikiem = stanę się lotnikiem)
b) orzecznik - dowolna część mowy, najczęściej rzeczownik lub przymiotnik
Jeżeli w zdaniu zobaczysz czasownik taki jak łącznik, natychmiast szukaj orzecznika, czyli wyrazu określającego kim lub czym podmiot - jest, był, będzie, staje się, stał się, stanie się, zostaje, został czy zostanie.  (Janek jest uczniem. Marek był harcerzem. Zosia będzie nauczycielką. Puszysty szczeniak staje się wielkim psem. albo jaki podmiot - jest, był, będzie, staje się, stał się, stanie się, zostaje, został czy zostanie. (Nauczyciel jest wymagający. Pies był nieposłuszny. Po wycieczce uczniowie będą zmęczeni.  Po serii treningów zawodnik staje się lepszy. itp.)

UWAGA! Nie doszukujcie się na siłę orzeczenia imiennego tam, gdzie go nie ma. Czasowniki "być", "stać się", "zostać" funkcjonują również jako zwykłe orzeczenia czasownikowe, jeśli odpowiadają na inne pytania, np. Mama jest (gdzie?) w ogrodzie. Marcin będzie (kiedy?) o piątej. Tato został (gdzie?) w pracy (do kiedy?) do wieczora. I wtedy stał się (co?) cud.

 5. Co to jest przydawka? To jedno z określeń, najłatwiejsze do znalezienia, ponieważ określa wyłącznie rzeczowniki. Odpowiada na pytania: jaki? który? czyj? ile? czego? z czego?

a) przydawka przymiotna (jaki?)  zimna woda, piękny widok, zupa ogórkowa
b) przydawka rzeczowna (w tym samym przypadku) złodziej kieszonkowiec, sportowiec amator, Smerf Mądrala, lekarz pediatra
c) przydawka dopełniaczowa (kogo?czego?czyj?) torebka mamy, koszyk malin, wiersz Mickiewicza
d) przydawka liczebna (ile?)  pięć zeszytów, dwunastu braci
e) przydawka przyimkowa (z czego?) sweter z wełny, serwis z porcelany, potrawka z kurczaka 

 6. Co to jest dopełnienie? To określenie czasownika, rzadziej przymiotnika lub przysłówka. Odpowiada na pytania przypadków zależnych, czyli wszystkich oprócz Mianownika i Wołacza. (kogo? czego? komu? czemu? kogo? co? [z] kim? [z] czym? o kim? o czym?)  Uczeń nie odrobił (czego?) zadania. Dzikie zwierzę nie ufa (komu?) ludziom. Ornitolodzy obserwują (co?) ptaki.  Ubiła (co?) pianę (czym?) trzepaczką. Wsiadł do pociągu (z czym?) z walizką. Rozmawiali (o czym?)o pogodzie.
a) dopełnienie bliższe (kogo?co?) - Żeby je wskazać, trzeba coś wiedzieć o stronie czynnej i biernej czasownika. Tato ogląda (co?)mecz. To zdanie jest w stronie czynnej, bo podmiot (czyli tato) jest wykonawcą czynności. Opowiedzmy teraz nie o tacie, a o meczu. Co się z nim dzieje? Ano: Mecz jest oglądany przez tatę.  Treść ta sama, tylko podmiot i dopełnienie zamieniły się rolami. W stronie biernej bohaterem zdania (podmiotem) został mecz, który w stronie czynnej był zaledwie dopełnieniem - właśnie dopełnieniem bliższym.  Dopełnienie bliższe w stronie biernej staje się podmiotem. (Ogrodnik zasadził (co?) kwiaty. Kwiaty zostały zasadzone... Brat prasuje (co?) koszulę. Koszula jest prasowana... Lekarz odwiedził (kogo?) chorego. Chory został odwiedzony...)
b) dopełnienie dalsze - każde inne :-)

7. Co to jest okolicznik? To określenie czasownika, rzadziej przymiotnika. Nazywa okoliczności dziania się danej czynności: jej czas, miejsce, sposób, przyczynę, cel itp.

a) okolicznik czasu (kiedy? od kiedy?do kiedy?) przyjechał wczoraj, będzie do niedzieli, 
b) okolicznik miejsca (gdzie?dokąd?którędy?) poszedł do kina, (droga) prowadziła przez las
c) okolicznik sposobu (jak? w jaki sposób?) pisze starannie, mówi po angielsku
d) okolicznik celu (po co? w jakim celu?) biegnie po zwycięstwo, popisuje się dla poklasku - działa, żeby coś osiągnąć w przyszłości
e) okolicznik przyczyny  (dlaczego?) poczerwieniał z wysiłku, skakał z radości  - bo już wcześniej nastąpił powód działania
f) okolicznik warunku (pod jakim warunkiem?) zatelefonuj w przypadku gorączki 
g) okolicznik przyzwolenia (mimo czego?) wystąpił mimo choroby
h) okolicznik stopnia i miary (jak bardzo?) postąpił bardzo szlachetnie, przepisał wyjątkowo starannie 

8. Jak wygląda analiza logiczno-gramatyczna zdania (czyli popularny rozbiór zdania)?

W pierwszym rzędzie trzeba odnaleźć podmiot i orzeczenie i ustawić je na górze wykresu. Potem ustalamy związki logiczne, czyli przy pomocy pytań zestawiamy wyrazy w pary: wyraz określany i wyraz określający (odpowiadający na pytanie). np. pies (jaki?) czarny A na końcu  nazywamy części zdania, wykorzystując swoją wiedzę. Tu nie ma zmiłuj - trzeba się nauczyć na jakie pytania odpowiada np. przydawka i co określa. Tak wygląda prawidłowa analiza zdania pojedynczego:

Zwróćcie uwagę, że im niżej w wykresie, tym wyraz jest mniej ważny w zdaniu. Taka hierarchia - jak w życiu...