CO TRZEBA UMIEĆ Z FONETYKI

     Kochani Gimnazjaliści, zbliża się czas Waszych egzaminów. Oto krótka "łopatologiczna" powtórka z nauki o języku. Najpierw garść niezbędnej wiedzy z fonetyki.

1. Co to jest fonetyka?  To nauka zajmująca się "dźwiękową substancją języka", czyli dźwiękami mowy ludzkiej - GŁOSKAMI.  Bada ona jak powstają głoski (np. przy udziale jakich narządów mowy), jakie mają cechy; zajmuje się również akcentem i intonacją.

2. Jaka jest różnica między głoską a literą? Litera to graficzny znak głoski, czyli inaczej - zapisana głoska. Patrząc z drugiej strony, głoska to wypowiedziana litera. Bo przecież głoskę wypowiadamy i słyszymy, natomiast literę zapisujemy i widzimy.

3. Co to jest alfabet? Jest to zbiór liter używanych w danym języku. Jego nazwa pochodzi z języka greckiego od pierwszych liter: alfa, beta. Po polsku alfabet to po prostu abecadło.

4. Z ilu liter składa się polski alfabet? Polski alfabet jest oparty na alfabecie łacińskim i zawiera 32 litery. Osiem z nich to litery polskie.  Alfabet łaciński zawiera jeszcze litery Qq, Vv, Xx nieużywane w języku polskim.

Aa   Ąą   Bb   Cc   Ćć  Dd  Ee  Ęę  

Ff    Gg   Hh   Ii     Jj   Kk  Ll  Łł 

Mm Nn   Ńń  Oo   Óó  Pp  Rr  Ss  

Śś    Tt    Uu   Ww Yy   Zz  Źź  Żż

5.  Jakie narządy mowy decydują o powstawaniu głosek? Bez powietrza nie ma głosu, a więc na pewno płuca. Ale głoski kształtują się wyżej, w jamie gardłowej, ustnej i nosowej. Mamy tam więzadła głosowe, język,  podniebienie twarde i miękkie, języczek, dziąsła, zęby, wargi. Każdy z tych organów ma wpływ na naszą wymowę. Spróbujcie powiedzieć "mama" bez użycia warg albo :"sos" bez przednich zębów :-)

Więzadła głosowe decydują o dźwięczności lub bezdźwięczności głoski. Jeśli są zamknięte, powietrze, przeciskając się, wprawia je w drgania - mamy wtedy do czynienia z wyraźnie słyszalnym dźwiękiem. Przy otwartych produkujemy dźwięki przytłumione, coś w rodzaju szeptu.

Język - jego położenie wpływa na twardość lub miękkość głoski. Kiedy jego środkowa część wysklepia się do góry, powstają głoski miękkie, kiedy język jest płaski - powstają głoski twarde.

Podniebienie miękkie zakończone języczkiem decyduje o tym, czy głoska jest ustna czy nosowa. Jeśli jest podniesione, zamyka jamę nosową i powietrze wydostaje się tylko przez usta. Jeśli się opuszcza, powietrze wychodzi również przez nos - wtedy właśnie powstają głoski nosowe, których jest zaledwie sześć (ą,ę,m,n,m',ń). 

6. Ile mamy głosek? A policzcie sobie :-) Jest ich znacznie więcej niż liter, bo niektóre dźwięki zapisujemy np. kilkoma literami, a miękkość przy pomocy samogłoski "i".

samogłoski (8): a, ą, e, ę, i, o, u, y

spółgłoski (prawie każdą można wymówić miękko): b, [b'], c, ć, d, f, [f'], g, [g'], h, [h'], j, k, [k'], l, [l'], ł, m, [m'], n, ń, p, [p'], r, s, ś, t, [t'], w, [w'], z, ź, ż

spółgłoski zapisane dwuznakami: cz, dz, dź, dż, ch, [ch'], sz, rz

7.  Jak dzielimy głoski? Jest kilka kryteriów podziału, najważniejsze dla was są 4 poniższe.

a)  samogłoski (a, ą, e, ę, i, o, u, y) - spółgłoski (pozostałe)

b) głoski dźwięczne (wszystkie samogłoski oraz b, b', d, g, g', h, h', j, l, l', ł, m, m', n, ń, r, w, w', z, ź, ż, dz, dż, dź) - głoski bezdźwięczne (p, p', t, t', k, k', ch, ch', f, f', s, ś, sz, c, cz, ć)

c) głoski nosowe (ą, ę, m, n, m', ń) - głoski ustne (pozostałe)

d) spółgłoski twarde - spółgłoski miękkie (wszystko z kreseczką lub zmiękczone przez "i") - ten podział nie dotyczy samogłosek!!!

PAMIĘTAJCIE! Przy podawaniu cech danej głoski trzeba uwzględnić te 4 kryteria. I jeszcze jedno - jeśli analizujemy głoski w podanym wyrazie, nie opisujmy liter, tylko dźwięki! To znaczy, że w słowie randka nie ma dźwięcznej głoski "d" tylko jest bezdźwięczna "t", bo wymawiamy [rantka].

8.  Jaką funkcję pełnią samogłoski? Samogłoski tworzą sylaby. W wyrazie jest tyle sylab, ile słyszalnych samogłosek.

świerszcz;  roz-szcze-pio-ny;  na-u-czy-ciel; sfor-mu-ło-wa-nie

9.  Jak i dlaczego dzielimy wyrazy na sylaby? Ta umiejętność jest przydatna przy przenoszeniu wyrazu, który nie zmieścił się w jednej linijce.  Jeśli chodzi o pozostałe informacje, to poszłam na skróty i skorzystałam z gotowego materiału na stronie: http://wordlist.eu/strona/18,podzial-na-sylaby

Sylaba (zgłoska) jest jednym z elementów budowy wyrazu. Mówiąc w zwolnionym tempie, nie wypowiadamy pojedynczych głosek, lecz ich połączenia, czyli sylaby. W skład sylaby wchodzi zawsze jedna samogłoska i jedna lub więcej spółgłosek.

W języku polskim występują dwa rodzaje sylab: otwarte - zakończone samogłoską i zamknięte - zakończone spółgłoską. Sylab otwartych jest zdecydowanie więcej.

Dzielimy wyraz na tyle sylab, ile jest samogłosek. Jeżeli pomiędzy samogłoskami znajduje się jedna spółgłoska, nie oddzielamy jej od następującej po niej samogłoski. Jeżeli więcej, nie oddzielamy ostatniej spółgłoski od następującej po niej samogłoski. Oczywiście, jak to zwykle bywa w naszym języku, występują pewne wyjątki, a w niektórych wypadkach należy kierować się wyczuciem.

• Nie dzieli się liter oznaczających jedną głoskę, np. cie-szyć, a nie cies-zyć,
  ani wyrazów jednosylabowych, gdyż ośrodkiem sylaby powinna być zawsze samogłoska np. krzak, a nie krz-ak.
• Zawsze rozdziela się dwie jednakowe spółgłoski, np. wan-na, Jo-an-na.
• Grupę kilku spółgłosek można dzielić w dowolnym miejscu, np. mat-ka, ma-tka.
• Zawsze należy oddzielić pojedynczą spółgłoskę, która stoi między samogłoskami,  np. ra-tu-nek.
• Trzeba brać pod uwagę granicę pomiędzy przedrostkiem (przed-, nie-, roz-, …) i rdzeniem wyrazu, np. roz‑mowa, przed-kła-dać.

• Nie rozbija się połączeń spółgłosek au, eu, jeżeli wymawiamy je jednosylabowo (podczas wymowy samogłoska „u” brzmi jak „ł”), np. pau-za, Eu-ro-pa, hy-drau-lik, ale na-u-ka

10. Jaką funkcję pełni samogłoska "i"?  Ta samogłoska może pełnić aż dwie funkcje: przede wszystkim zmiękcza poprzedzającą spółgłoskę, ale może również lub tylko tworzyć sylabę.

a) miara [m'a-ra], wiewiórka [w'e-w'ór-ka]  tylko zmiękcza - "i" nie jest słyszalne

b) mina [m'i-na], stolik [sto-l'ik] - zmiękcza i tworzy sylabę - "i" jest słyszalne

c) igła [ig-ła]; naiwność [na-iw-ność]- tylko tworzy sylabę - nie ma czego zmiękczyć :-)

11. Czym są upodobnienia fonetyczne (udźwięcznienie i ubezdźwięcznienie)? Dochodzi do nich w wyniku niedoskonałości naszych narządów mowy, które po prostu nie nadążają za szybką wymową.  Nie wierzycie? To spróbujcie wypowiedzieć choćby słowo "podstawka", dokładnie artykułując każdą głoskę. I co? Niełatwo szybko wymówić na przemian głoskę dźwięczną  i bezdźwięczną. A przecież nie mamy czasu i cierpliwości mówić wolno oraz dokładnie, więc powiemy ["potstafka"]...

Upodobnienie jest procesem fonetycznym, w wyniku którego dochodzi do upodobnienia wymowy sąsiadujących spółgłosek. Albo obie wymówimy dźwięcznie, albo bezdźwięcznie.

Upodobnienia dzielimy na:
wsteczne: kiedy głoska poprzednia jest wymawiana tak jak następna  ławka [łafka] - uprzedzamy wymowę bezdźwięczną
postępowe: kiedy głoska następna przejmuje cechę poprzedniej  krzak [kszak] - kontynuujemy wymowę bezdźwięczną

Najczęściej dochodzi do ubezdźwięcznienia głosek dźwięcznych (przykłady powyżej), znacznie rzadsze są przypadki udźwięcznienia (zawsze wsteczne): liczba [lidżba]

12. Czym jest uproszczenie grupy spółgłoskowej?  Nasz język zawiera sporo spółgłosek występujących w grupach. Zbitki spółgłoskowe to koszmar dla cudzoziemców. Tylko rdzenny Polak jest w stanie płynnie wymówić takie słowa jak świerszcz, chrząszcz, trzcina czy upstrzony. Ale i nam nie zawsze jest łatwo, więc staramy się uprościć wymowę. Uproszczenie polega na pominięciu w wymowie jednej ze spółgłosek z grupy. 
sześćset [sześset], pięćdziesiąt [piędziesiąt], pierwszy [pierszy], jabłko [japko] - tu doszło także do ubezdźwięcznienia wstecznego.

13. Jakie zasady ortograficzne wynikają z fonetyki?  Z przytoczonych przykładów chyba wyraźnie wynika, że istnieją duże rozbieżności między wymową i pisownią. Język polski zawiera sporo słów, które możemy zapisać dokładnie tak, jak je słyszymy np. dym, bok, daszek, skakanka itp. Zastosujemy tu zasadę fonetyczną: Pisz jak słyszysz. Są jednak i takie wyrazy, których wymowa uległa uproszczeniu czy upodobnieniu spółgłosek. Zastosujemy tu zasadę morfologiczną: Pisz zgodnie z budową wyrazu. Krótko mówiąc - pamiętaj, że choć słyszysz [grutka], piszesz grudka, bo wyraz podstawowy to gruda.

Jest jeszcze zasada historyczna dotycząca pisowni ó-u rz-ż, h-ch, której nie da się wytłumaczyć inaczej, niż tym, że tak pisano dawniej.
I na koniec zasada umowna (konwencjonalna): Pisz zgodnie z ustalonymi normami. Dotyczy ona wielkich liter, pisowni łącznej i rozłącznej, skrótów itp.

14. Jak akcentujemy wyrazy w języku polskim? Akcent to wyróżnienie jednej z sylab przez jej mocniejsze wymówienie. Charakterystyczny dla języka polskiego jest stały akcent paroksytoniczny, który pada na przedostatnią sylabę (np. im-pro-wi-za-cja) Sylaby zawsze liczymy od końca.

Od tej reguły są, oczywiście, wyjątki. Oto niektóre z nich:

Akcent oksytoniczny (na ostatnią sylabę)
- w zapożyczeniach francuskich, np. menu (czyt. me-ni), jury (czyt. żi-ri), atelier (czyt. a-te-lie);
- w skrótowcach, np. BMW (czyt. be-em-wu), PKP (czyt. pe-ka-pe), USA (czyt. u-es-a);
- w jednosylabowych wyrazach z formantem eks, wice np. eksmąż, wicemistrz

Akcent proparoksytoniczny (na trzecią sylabę od końca)
- zapożyczenia z łaciny zakończone na -ika/-yka
np. fi-zy-ka, lo-gi-ka, ma-te-ma-ty-ka
- liczebniki zakończone na -set
np. sie-dem-set, dzie-więć-set
- formy czasu przeszłego czasowników w 1. i 2. os. l. mn.
np. do-sta-li-ście,  po-szli-śmy, 
- formy czasowników w trybie przypuszczającym
np. prze-czy-ta-ła-byś,  zro-bił-bym, 

Akcent na czwartą sylabę od końca
- formy czasowników w trybie przypuszczającym w 1 i 2 os. l.mn.
np. na-pi-sa-li-by-śmy

15. Co to jest intonacja? Jest to nadanie tekstowi mówionemu swoistej melodii, poprzez odpowiednią modulację głosu. Intonacja może być równa, opadająca lub wznosząca się.  To dzięki niej "wyczuwamy" w tekście mówionym przecinki, kropki czy znaki zapytania, a więc rozpoznajemy koniec wypowiedzi albo jej intencję (pytanie, rozkaz, prośbę itp.) Np. kiedy kończymy zdanie - intonacja opada, a kiedy robimy naturalną przerwę w miejscu przecinka - intonacja wznosi się.