CO TRZEBA UMIEĆ ZE SŁOWOTWÓRSTWA

1. Co to jest słowotwórstwo?  Jak sama nazwa wskazuje, jest to nauka zajmująca się sposobami tworzenia nowych słów oraz ich znaczeniem. W językach tzw. żywych zasób słownictwa nie jest stały. Tworzą się nowe wyrazy, a stare wychodzą z użycia powszechnego. Te nowe powstają w oparciu o schematy, które nam ułatwiają zrozumienie  ich znaczenie ogólnego np. iksowanie - to z pewnością nazwa jakiejś czynności, iksiarz - to najprawdopodobniej nazwa wykonawcy tej czynności, iksownica - nazwa jakiegoś urządzenia do wykonywania tej czynności itp, 

Uwaga! W słowotwórstwie interesują nas tylko podstawowe formy części mowy czyli takie, które możemy znaleźć w słowniku: np. rzeczowniki i przymiotniki w M. l. p., czasowniki w bezokoliczniku itp. Nie odmieniamy wyrazów!

2. Jakie elementy możemy wyróżnić w budowie słowotwórczej wyrazu? Wyraz pochodny składa się z podstawy słowotwórczej i formantu/ów. Analizując budowę słowotwórczą wyrazu pochodnego, szukamy przede wszystkim jego bezpośredniego "przodka", czyli wyrazu podstawowego. Od razu widać, czym się od siebie różnią, a w czym są podobne.

kot-kotek   kresk/a-kreskowanie  jechać-dojechać

Część wspólna - to podstawa słowotwórcza, a cząstka dodana w nowym wyrazie - to formant. 

Więcej na ten temat w kolejnych punktach.

3. Jaka jest różnica między wyrazem niepodzielnym i podzielnym słowotwórczo? Wyraz niepodzielny słowotwórczo jest wyrazem podstawowym, można w nim najwyżej oddzielić końcówkę fleksyjną, czyli wynikająca z odmiany, np. ław/a, kot, star/y

Wyraz podzielny słowotwórczo ma podstawę słowotwórczą i formant/y, więc jest wyrazem pochodnym, np. ław-ka, kot-ek, star-uszek

4. Czym jest rodzina wyrazów? To grupa wyrazów pokrewnych, czyli takich, które pochodzą od jednego wspólnego wyrazu podstawowego. Tak jak w ludzkiej rodzinie wszystkich krewnych pochodzących od wspólnego przodka łączą wspólne geny, tak w rodzinie wyrazów każde słowo zawiera cząstkę wspólną z wyrazem podstawowym oraz wszystkimi pozostałymi. Ta wspólna cząstka, zwana rdzeniem, to najmniejsza, niepodzielna podstawa słowotwórcza.

uczyć, nauczyć, nauczka, nauczyciel, nauka, naukowiec, uczelnia
Niestety, żeby było trudniej, w rdzeniach zdarzają się oboczności (w przykładzie jest ucz : uk).

Tworząc rodzinę wyrazów, trzeba się kierować również znaczeniem wyrazu podstawowego. Znaczenie każdego wyrazu pokrewnego da się objaśnić definicją "przodka". Np. uczelnia to miejsce, gdzie się uczy; nauka - proces uczenia; nauczyć - zakończyć proces uczenia itp. 

Do tej rodziny nie zaliczymy wyrazów uczucie czy ucztować - bo nie mają nic wspólnego z uczeniem.  

5. Jak tworzymy rodzinę wyrazów? To jedno z najtrudniejszych zadań, bo w stresie egzaminacyjnym nagle nie potrafimy znaleźć żadnego potrzebnego słowa. Przypomnijcie sobie wtedy takie części mowy,  jak czasowniki, rzeczowniki, przymiotniki i przysłówki. Tworząc je zarówno od wyrazu podstawowego jak i od wyrazów utworzonych, zbudujecie rodzinę wyrazów. Wystarczy zapamiętać poniższy schemat, który podpowie, jak zgromadzić wymaganą liczbę wyrazów:

Jeśli wyrazem podstawowym jest czasownik, np. czytać, tworzymy:

- przy pomocy przedrostków - inne czasowniki: przeczytać, doczytać, wyczytać, poczytać itp.
- od nich - rzeczownikowe nazwy czynności: czytanie, przeczytanie itp.
- męskiego wykonawcę czynności: czytelnik, czytający, 
- żeńskiego wykonawcę czynności: czytelniczka, czytająca
- miejsce czynności: czytelnia
- urządzenie do czytania: czytnik;  - jego zdrobnienie: czytniczek
Rdzeniem będzie cząstka -czyt.

Jeśli wyrazem podstawowym jest rzeczownik, np. książka, tworzymy:
- zdrobnienie i zgrubienie: książeczka, księga
- przymiotniki: książkowy, księgarski, księgowy
- czasowniki: księgować
- rzeczownikowe nazwy czynności: księgowanie
- męskie rzeczownikowe nazwy zawodów: księgarz, księgowy
- żeńskie rzeczownikowe nazwy zawodów: księgarka, księgowa
- nazwę miejsca: księgarnia, książnica
- nazwę złożoną (od dwóch podstaw słowotwórczych): księgozbiór 
Rdzeniem będą cząstki  książ-/ księg-

UWAGA! Pamiętajcie zarówno o budowie, jak i o znaczeniu wyrazów z jednej  rodziny. Wyrazy takie jak: słoń, słońce i słony (podobne brzmienie - różne znaczenia) słowotwórczo nie mają ze sobą nic wspólnego, podobnie jak wyrazy las, puszcza i zagajnik (podobne znaczenie - różna budowa)!

5. Co to jest podstawa słowotwórcza i czym się różni od rdzenia? Podstawa słowotwórcza to wspólna część wyrazu podstawowego i pochodnego. Jej inna nazwa to pień. Wyraz pochodny powstaje właśnie poprzez  dodanie do pnia jakiegoś formantu, np. ręk/a -- ręk/aw -- rękaw/iczka -- rękawicz/nik  itp. Zwróćcie uwagę, że podstawa słowotwórcza "rośnie", poszerza się jak pień drzewa o kolejne słoje.

Natomiast rdzeń to najmniejsza niepodzielna podstawa słowotwórcza - ta z pierwszego wyrazu. Pojawi się we wszystkich wyrazach z rodziny. W podanym wyżej przykładzie będzie to -ręk/-ręcz/-rącz (bo w rodzinie są też wyrazy ręczny, ręcznik, rączka itp.)

6. Czym się różni wyraz pochodny od wyrazu pokrewnego? Tym samym, czym twoja mama od reszty członków twojej rodziny - stopniem pokrewieństwa. Wyraz pochodny pochodzi bezpośrednio od wyrazu podstawowego dla niego (np. domecz-ek od wyrazu domek), więc musi mieć taką samą podstawę słowotwórczą (z ewentualną obocznością, np. tu k:cz). Wyraz pokrewny należy do tej samej rodziny, więc musi mieć ten sam rdzeń co inne wyrazy. (dom -- dom-ownik -- przy-dom-owy).  Czyli wszystkie wyrazy z rodziny są pokrewne.  Pochodne są tylko te pokrewne bezpośrednio. 

7. Jaką rolę odgrywają formanty i jak je dzielimy? Formanty (zrostki /afiksy) to cząstki, które dodajemy do podstawy słowotwórczej, żeby stworzyć nowy wyraz. Dzielimy je w zależności od miejsca, w którym się pojawią:

formant przedrostkowy - przed rdzeniem (przedrostek / prefiks)  np. jechać -- nadjechać 
formant przyrostkowy - po rdzeniu (przyrostek / sufiks) np. cukier - cukiernia
formant międzyrostkowy - między rdzeniami np. w zlożeniach  (międzyrostek / interfiks ) np. samolot
formant wrostkowy - wewnątrz rdzenia (wrostek / infiks) np. oboczności rdzenia ręka - rączka
formant zerowy (brak formantu lub wręcz jego urwanie) np. zlewać - zlew(-)

Formanty podpowiadają znaczenie nowych wyrazów, bo przy ich pomocy tworzy się tzw. kategorie słowotwórcze, czyli grupy wyrazów o podobnym znaczeniu. Oto tylko niektóre, najbardziej charakterystyczne:

- formanty -uszek, -usia, -unio  stworzą nam wyrazy zdrobniałe (maluszek, mamusia, dziadunio)

- formanty -anie, -enie stworzą rzeczownikowe nazwy czynności (skakanie, patrzenie)

- formanty -arnia/-ernia, -alnia stworzą nazwy miejsc (kawiarnia, cukiernia, pralnia)

- formanty -arz, -ec, -acz stworzą nazwy wykonawców czynności (malarz, jeździec, biegacz) itp.

8. Jak powstają wyrazy złożone?   Wyrazy złożone to takie wyrazy pochodne, które powstały od dwóch a nawet kilku wyrazów podstawowych, więc mają przynajmniej dwie podstawy słowotwórcze. 
W zależności od siły zespolenia tych wyrazów wyróżniamy:

zrost - najściślejsze zespolenie podstaw słowotwórczych połączonych bezpośrednio, bez żadnego wrostka, np. dusigrosz (dusi+grosz), Białystok (Biały+stok), Wielkanoc (Wielka+noc) 
UWAGA! Mogą wystąpić trudności w odmianie przez przypadki, gdyż zrosty odmieniają się albo jak jedno słowo (dusigrosz - dusigrosza, wiarygodny - wiarygodnego), albo wymagają odmiany obu członów (Białystok - Białegostoku, Wielkanoc-Wielkiejnocy / ale i Wielkanocy).

złożenie - połączenie dwóch wyrazów za pomocą międzyrostka, np. zlewozmywak (zlew+o+zmywak), samolot (sam+o+lot), łamigłówka (łam+i+główka); powstały wyraz odmienia się jak zwykły jednolity rzeczownik.  

zestawienie - połączenie wyrazów pisanych oddzielnie, ale stanowiących jedną  nazwę, nie można odjąć ani dodać żadnego wyrazu ani zamienić ich kolejności, bo nazwa straci znaczenie np. Zielona Góra, wieczne pióro, panna młoda

UWAGA! Jeżeli człony złożenia lub zestawienia są równorzędne znaczeniowo, piszemy je z łącznikiem, np. flaga biało-czerwona,  sezon jesienno-zimowy, język staro-cerkiewno-słowiański, szpital-pomnik, herod-baba

9. Czym są skróty i jak je tworzymy? Skrót to skrócony zapis wyrazu lub wyrażenia zredukowany do kilku liter. W języku polskim skróty piszemy małą literą, a problem ortograficzny zaczyna się przy kropkach, bo mamy trzy opcje:

• skrót z kropką na końcu, jeśli nie zawiera ostatniej litery wyrazu, np. ul.(ulica), doc. (docent)
• skrót bez kropki, jeśli zawiera ostatnią literę wyrazu, np. mgr (magister), dr (doktor), nr (numer); jeśli jest symbolem matematycznym, chemicznym, jednostki miary i polskiej waluty, np. sin (sinus), kg (kilogram), zł (złoty) UWAGA! Kropka po takim skrócie oznacza liczbę mnogą! Ten skrót można odmieniać, dodając do niego końcówkę fleksyjną, np. dra (doktora)
• skrót z kropką po każdej literze, jeśli którykolwiek z kolejnych wyrazów (poza pierwszym) zaczyna się samogłoską, np. p.n.e. (przed naszą erą), m.in. (między innymi)

10. Czym są skrótowce i jak je tworzymy?  To wyrazy utworzone przez skrócenie całego wyrażenia składającego się z dwóch i więcej słów. W wymowie funkcjonują jak zwykłe wyrazy, gorzej z pisownią. Dzielimy je na:

literowce - złożone z pierwszych liter wyrazów (wymawiamy je jak litery alfabetu), np. PZU (wymowa:pe-zet-u) (Powszechny Zakład Ubezpieczeń) 

głoskowce - złożone z pierwszych liter wyrazów (wymawiamy je jak głoski), np. ZUS (wymowa: zus) (Zakład Ubezpieczeń Społecznych)

sylabowce - złożone z pierwszych sylab wyrazów (wymawiamy je jak połączone sylaby), np. Polfa (Polska Farmacja), Pafawag (Państwowa Fabryka Wagonów)
mieszane - są kombinacjami literowców, głoskowców i sylabowców, np. CBOS (wymowa: ce-bos) (Centrum Badania Opinii Społecznej), SGPiS (wymowa: es-gie-pis) (Szkoła Główna Planowania i Statystyki)
UWAGA: Większość skrótowców można odmieniać z użyciem łącznika, np w ZUS-ie, z SGPiS-em, chyba że mają one charakter zwykłego rzeczownika, np. Polfa - o Polfie.
Kolejna trudność to chwiejny rodzaj gramatyczny skrótowców, który może być zgodny z ich budową lub z rodzajem członu głównego w pełnej nazwie, czyli można powiedzieć: PKP zakupiły... (bo: Polskie Koleje Państwowe) albo PKP zakupiło (bo w języku polskim rzeczowniki zakończone na -e, głównie zapożyczenia, są rodzaju nijakiego)


11. Czym są neologizmy? To właśnie wyrazy nowo utworzone, aby nazwać jakąś nieznaną wcześniej rzecz lub czynność albo osiągnąć efekt artystyczny.  Słowa te wzbogacają (a czasem zaśmiecają) nasz język współczesny. Możemy je podzielić na: 

a) neologizmy słowotwórcze - utworzone od słów polskich i obcych za pomocą polskich formantów np. klik/ać na wzór śpiew/ać

b) neologizmy znaczeniowe (semantyczne) - istniejące od dawna słowa uzyskują nowe znaczenie np. mysz (dawniej: gryzoń; obecnie: mysz komputerowa - urządzenie wskazujące komputera), ikona (dawniej: obraz sakralny; obecnie: piktogram na monitorze) itp.

c) neologizmy artystyczne (stylistyczne, poetyckie) - jednorazowe słowa utworzone na użytek utworu literackiego a dziś również reklamy; zaliczamy tu również neologizmy tworzone na użytek bliskich np. M. Białoszewski: namuzowywanie, Muzo Natchniuzo; J. Tuwim: wilgny, rośny; domowe; telewizornia, ślizgacz (jajko w majonezie) itp.

d) zapożyczenia (często spolszczone) - przejęte w całości lub części z innego języka np. sms, komputer, weekend, show itp. 

e) neologizmy frazeologiczne - nowe związki frazeologiczne: pirat drogowy, próg podatkowy, wypasiony samochód, 

12. Czym są archaizmy? Tak na wszelki wypadek wspominam o nich przy okazji słowotwórstwa, bo są niejako zaprzeczeniem neologizmów. To wyrazy i wyrażenia, które wyszły z użycia, choć możemy je spotkać np. w literaturze. Postrzegamy je jako dawne, przestarzałe, historyczne, np. kajet (zeszyt), bakałarz (nauczyciel), inkaust (atrament), białogłowa (kobieta), aliści (jednak), azali (czy)