CO TRZEBA WIEDZIEĆ O "PANU TADEUSZU"

1. Jak brzmi pełny tytuł "Pana Tadeusza"?  Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu księgach wierszem. 

Autorem jest, oczywiście, Adam Mickiewicz i biada temu, kto o tym nie wie!

2. A cóż to takiego ów nieszczęsny zajazd, mylony przez niektórych ze zjazdem?  Otóż jest to nielegalny, siłowy a czasem nawet i krwawy sposób dochodzenia swoich praw przez szlachtę polską. Najzwyczajniej w świecie - pokrzywdzony, jeśli nie miał własnego zbrojnego oddziału, zbierał "kumpli" i napadał na sąsiada, który był mu coś winien. Tak objaśnia to Mickiewicz.

Tu macie pełny tekst "Pana Tadeusza" razem z autorskimi przypisami Mickiewicza. 

3. Jakim gatunkiem literackim jest "Pan Tadeusz"? To epopeja inaczej zwana poematem epickim.  Dziś nosi dumne miano epopei narodowej i jest znana (choćby ze słyszenia ;-) każdemu Polakowi, choć w momencie wydania (1834) Mickiewicz musiał się zmierzyć z ostrą krytyką swego dzieła, którego nowatorstwa i kunsztu kompletnie nie rozumiano.

A oto "profesjonalne" definicje wg "Słownika terminów literackich" Stanisława Sierotwińskiego: 

Epopeja - dłuższy utwór epicki, zwykle wierszowany, nacechowany patosem i powagą. Prototypem były w literaturze greckiej "Iliada" i "Odyseja" Homera a w łacińskiej "Eneida" Wergiliusza".

Epopeja narodowa - określenie przyznawane zwykle jednemu eposowi w literaturze narodowej, dziełu, które na podstawie materiałów historycznych czy tradycji oddaje najwierniej charakterystyczne dla epoki rysy narodu lub jego warstwy, osiągając jednocześnie wysoki stopień artyzmu. Za epopeję narodową w literaturze polskiej uważa się "Pana Tadeusza" A. Mickiewicza.

Jak podpowiada nazwa, utwory tego rodzaju zaliczamy do epiki, ponieważ bez względu na formę pisania (wierszem lub prozą) zawierają fabułę, akcję, bohaterów i inne elementy świata przedstawionego.

4. Jakie były okoliczności powstania "Pana Tadeusza" w świetle Inwokacji i Epilogu?  

Epopeja powstawała w Paryżu w latach 1832-1834. Z przerwami, bo samo pisanie zajęło poecie tylko około 9 miesięcy. To trudny okres zarówno żałoby narodowej po upadku powstania listopadowego, jak i rozliczania błędów, które do tego upadku doprowadziły. Skąd więc pomysł na dzieło o wymowie optymistycznej, którego akcja kończy się wiosną 1812 r. w momencie wkroczenia armii Napoleona na Litwę? Przecież ogólnie wiadomo, że niedługo potem owa armia wracała stamtąd kompletnie rozbita, a Polacy na kolejne długie lata utracili nadzieję na odzyskanie niepodległości? Odpowiedzi udziela sam autor w Inwokacji i Epilogu.  Trzeba znać i rozumieć cytaty zamieszczone poniżej.

Inwokacja (z łac. wezwanie)

"Litwo! Ojczyzno moja! ty jesteś jak zdrowie.

Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie,

Kto cię stracił. Dziś piękność twą w całej ozdobie 

Widzę i opisuję, bo tęsknię po tobie".

Na początku następuje wyjaśnienie, skąd się wzięła osobista potrzeba napisania utworu. Zwróćcie uwagę na odwołanie do fraszki Jana Kochanowskiego "Na zdrowie":

"Panno Święta, co jasnej bronisz Częstochowy 

I w Ostrej świecisz Bramie! Ty, co gród zamkowy
Nowogródzki ochraniasz z jego wiernym ludem!

Jak mnie dziecko do zdrowia powróciłaś cudem, 

(...)

Tak nas powrócisz cudem na Ojczyzny łono.

Tymczasem przenoś moję duszę utęsknioną

Do tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych,

Szeroko nad błękitnym Niemnem rozciągnionych; (...)"

Każdy starożytny epos rozpoczynał się prośbą autora do muz o natchnienie twórcze. Tu poeta zwraca się do Panny Świętej, czyli Matki Boskiej (powołuje się na wizerunki Madonny z klasztoru na Jasnej Górze w Częstochowie, Kaplicy Ostrobramskiej w Wilnie i Kościoła NMP w Nowogródku), z niezłomną wiarą, że kiedyś umożliwi ona wygnańcom powrót do ojczyzny (mesjanizm). Tymczasem pragnie od niej pomocy w odświeżeniu pamięci, tym bardziej, że chce przenieść się wspomnieniami w świat swego dzieciństwa. Dodajmy, że Mickiewicz w 1812 r. miał 14 lat i na własne oczy oglądał wkroczenie wojsk napoleońskich na Litwę, co z pewnością wywarło na nim niezatarte wrażenie..

Epilog:

Na początku opisana jest tragiczna sytuacja emigrantów polskich w Paryżu: 

"Gdy w niebie nawet nadziei nie widzą -
Nie dziw, że ludzi, świat, sobie ohydzą,
Że utraciwszy rozum w mękach długich,
Plwają na siebie i żrą jedni drugich!"

Są zrozpaczeni klęską powstania, niezrozumiani przez świat, skłóceni, oskarżają się nawzajem o utratę ojczyzny. Można sobie wyobrazić tę okropną atmosferę...

"Chciałem pominąć, ptak małego lotu,

Pominąć strefy ulewy i grzmotu

I szukać tylko cienia i pogody,

Wieki dzieciństwa, domowe zagrody (...)"

W tej sytuacji poeta chciał znaleźć pocieszenie w szczęśliwych  wspomnieniach z dzieciństwa. Mówi o sobie, że jest tylko zwykłym słabym człowiekiem  ("ptak małego lotu" - w odróżnieniu od "orla twych lotów potęga" z "Ody do młodości). Chyba jasne?

"O Matko Polsko! Ty tak świeżo w grobie
Złożona - nie ma sił mówić o tobie!
(...)
Gdy świat obecnej doli pozazdrości,
Będą czas mieli słuchać o przeszłości!
Wtenczas zapłaczą nad ojców losami
I wtenczas łza ta ich lica nie splami".

Ten cytat jest jednoznaczny. Istnieje takie przysłowie: W domu powieszonego nie mówi się o sznurze. Pasuje jak ulał do sytuacji. Mickiewicz nie chciał otwierać na nowo świeżych  ran, uważał, że na martyrologiczne utwory przyjdzie czas, gdy ojczyzna będzie wolna, a aktualne wydarzenia staną się historią.

"Dziś dla nas, w świecie nieproszonych gości,

W całej przeszłości i w całej przyszłości

Jedna już tylko jest kraina taka,

W której jest trochę szczęścia dla Polaka:

Kraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie

Święty i czysty jak pierwsze kochanie(...)"

I kolejne wyjaśnienie - dziś, na przymusowej emigracji, tylko w szczęśliwych wspomnieniach z dzieciństwa Polak-wygnaniec z ojczyzny może odnaleźć ukojenie.

"Tam, gdzie do pana przywiązańszy sługa
Niż w innych krajach małżonka do męża;
Gdzie żołnierz dłużej żałuje oręża
Niż tu syn ojca; po psie płaczą szczerze
I dłużej niż tu lud po bohaterze".

Dalsza część rozwija sielankowy obraz tej ojczyzny z dzieciństwa, gdzie wszystko było lepsze, szlachetniejsze, uczciwsze niż tu - na obczyźnie. Pamiętajcie, że to tęsknota nakłada na wspomnienia różowy filtr, przecież w Polsce, jak i w każdym innym miejscu na świecie, nie było idealnie.

"O, gdybym kiedy dożył tej pociechy,
Żeby te księgi zbłądziły pod strzechy(...)"
A na koniec marzenie osobiste poety - żeby jeszcze za jego życia dzieło trafiło do prostego ludu.

5. Budowa i treść "Pana Tadeusza".  Epopeja składa się z dwunastu ksiąg pisanych wierszem 13-zgłoskowym (13 sylab w kazdym wersie). Każda księga jest odpowiednikiem rozdziału w powieści, każda ma też inną długość liczoną w wersach (łącznie jest ich 9777). Po dwunastej księdze jest Epilog (131 wersów) omówiony już z grubsza w punkcie 3. Każdą księgę otwiera spis najważniejszych wydarzeń sporządzony przez samego autora.  

Poniżej macie na kolorowo - chronologiczną listę: kolejnych wydarzeń, autorskich dygresji, opisów litewskiej przyrody, pejzaży i zjawisk atmosferycznych, opisów staropolskich tradycji - biesiad i potraw na nich podawanych, budowli, strojów, koncertów itp.  - sporządzoną przeze mnie :-) Obok zaznaczone wersy - będzie łatwiej szukać cytatu tekście.  Korzystajcie z egzemplarza "Pana Tadeusza" z zaznaczonymi wersami albo z wersji, którą Wam podlinkowałam wyżej. To nie jest typowe streszczenie - po szczegóły trzeba sięgnąć do tekstu. I TO JEST MÓJ OSOBISTY WKŁAD W ROZWÓJ CZYTELNICTWA EPOPEI NARODOWEJ ;-)

Akcja toczy się na Litwie i obejmuje swoim zasięgiem Soplicowo i jego okolice oraz pobliski Dobrzyn (Zaścianek Dobrzyński). Wydarzenia rozgrywają się w ciągu pięciu dni późnego lata 1811 r. oraz dwóch dni późnej wiosny 1812 r. (Napoleon wkroczył do Wilna pod koniec czerwca),

Księga I: Gospodarstwo  

(985 wersów: 1-985)  DZIEŃ PIERWSZY (piątek: późne popołudnie i wieczór - że jest piątek wiemy stąd, iż agitacja w karczmie w księdze IV odbywa się w niedzielę)

Powrót panicza - Spotkanie się najpierwsze w pokoiku, drugie u stołu - Ważna Sędziego nauka o grzeczności - Podkomorzego uwagi polityczne nad modami - Początek sporu o Kusego i Sokoła - Żale Wojskiego - Ostatni Woźny Trybunału - Rzut oka na ówczesny stan polityczny Litwy i Europy.

Ilustr.Michał Andriolli - Pierwsze spotkanie Tadeusza z Zosią

Inwokacja (w. 1-22) -  Panorama dworu i okolic Soplicowa [w.23-40] - Tadeusz po ukończeniu nauk wraca do rodzinnego domu i ogląda patriotyczne pamiątki [w.41-72]. - W swoim dawnym pokoju spotyka nieznaną dziewczynę, która spłoszona ucieka [w.73-141] - Przywitanie Tadeusza z Wojskim [w.142 -167] - Wojski wyjaśnia, skąd tylu gości we dworze (sądy graniczne) i gdzie są teraz (spacer) [w.168-185] - Opis zachodu słońca [w.186-198] i obyczaju kończenia pracy o zmroku [w.198-209] - Tradycyjne ustawienie gości wracających ze spaceru na kolację [w.210-227] - Przywitanie Tadeusza ze stryjem [w.228-233] - Powrót zwierząt z pola i gospodarskie powinności Sędziego [w.234-247] - Protazy wyjaśnia jedną z przyczyn przeniesienia wieczerzy do zamku [w.248-267] - Wyjaśnienie przyczyn procesu o zamek Horeszków [w.268-289] - Opis sieni zamkowej [w.290-299] - Porządek gości za stołem [w.300-307] -  Podczas wieczerzy Tadeusz zaciekawiony wolnym miejscem obok siebie nie zwraca uwagi na sąsiadki - Podkomorzanki - co uraża ich ojca [w.308-337] - Zachowanie bratanka prowokuje Sędziego do wygłoszenia mowy o grzeczności [w.338-410] - Podkomorzy wspomina czasy mody na francuszczyznę [w.411-480] i chwali patriotyzm obecnej młodzieży [481-492] - Ksiądz Robak nie chce rozmawiać o Napoleonie w obecności Moskala [w.494-504] - Kapitan Ryków wyraża obawy przed Napoleonem i wspomina wybitnego wodza rosyjskiego - Aleksandra Suworowa, który rozbił insurekcję kościuszkowską [w.503-532] - Wejście pięknej wystrojonej damy [w. 532-571] - Rejent (właściciel Kusego) i Asesor (właściciel Sokoła) kłócą się o to, czyj chart jest bardziej łowny [w.572-584] - Wrażenia Tadeusza z obserwacji nieznajomej damy [w.591-617] - Charakterystyka Tadeusza Soplicy [w.618-643] - Flirt nieznajomej damy z Tadeuszem [w.644-677] - Dalszy ciąg sporu Rejenta z Asesorem przerywa flirt; pada też słowo "ciocia" [w.678-751] - Podkomorzy, dzwoniąc w tabakierę, zarządza jutrzejsze polowanie na zająca [w.752-775] - Wojski odmawia udziału w polowaniu na tak lichego zwierza [w.776-817] - Zakończenie wieczerzy, porządek odchodzenia od stołu [w.818-825] - Tadeusz nocuje z młodzieżą w stodole i myśli o swojej rozmówczyni [w.826-839] - Sędzia przed snem wypełnia swoje obowiązki [w.840-848], wreszcie z pomocą Woźnego (Protazy) zdejmuje pas słucki (opis pasa słuckiego) [w.849-857] - Protazy wyjaśnia właściwą przyczynę przeniesienia stołów do zamku (zaznaczenie prawa własności) [w.858-867] - Protazy czyta przed snem trybunalską wokandę (spis spraw sądowych) i wspomina swoją pracę w sądzie [w. 868-891] - Opis podbojów i sławy Napoleona [w.892-905] - Sposoby przedostawania się na Litwę wieści o sytuacji politycznej w Europie (rola tajnych emisariuszy) [w.906-953] - Opis tajemniczej postaci Bernardyna, księdza Robaka [w.954-985] 

Księga II: Zamek 

(856 wersów: 986-1841)   DZIEŃ DRUGI (sobota: wczesny ranek i przedpołudnie)

Polowanie z chartami na upatrzonego - Gość w zamku - Ostatni z dworzan opowiada historię ostatniego z Horeszków - Rzut oka w sad - Dziewczyna w - Śniadanie - Pani Telimeny anegdota petersburska - Nowy wybuch sporów o Kusego i Sokoła - Interwencja Robaka - Rzecz Wojskiego - Zakład - Dalej w grzyby!

Ilustr.Michał Andriolli - Gerwazy opowiada Hrabiemu historię zamku Horeszków

Wspomnienie dawnych polowań na Litwie - dygresja osobista [w.986-1011] - Opis wschodu słońca [w.1012-1023] - Ksiądz Robak budzi Tadeusza [w.1024-1033] i żartobliwie grozi mu palcem (za flirt z nieznajomą) [w.1054-1063] - Polowanie na zająca [w.1034-1053 i 1062-1085] - Przyjazd spóźnionego Hrabiego z dżokejami [w.1086-1097] - Opis zamku o wschodzie słońca [w.1098-1113] - Obyczaje Hrabiego[w.1114-1132] - Spotkanie Hrabiego z Gerwazym i opis postaci Gerwazego [w.1133-1170] - Plany Hrabiego dotyczące zamku (chce pójść na ugodę z Soplicami i odstąpić im zamek) [w.1171-1189] - Protest Gerwazego [w.1190-1198] - Gerwazy wspomina dawne dzieje zamku [w.1199-1240] i opowiada o przyczynach nienawiści, jaką żywi do Sopliców [w.1241-1350] - Zmiana planów Hrabiego pod wpływem romantycznej historii [w.1351-1382}- W drodze do dworu Hrabia zatrzymuje się przy soplicowskim sadzie - opis sadu (a właściwie ogrodu warzywnego) [w.1389-1417] - Hrabia obserwuje z ukrycia uroczą ogrodniczkę, ale przegania go ksiądz Robak [w.1418-1461] - Śniadanie w Soplicowie [1461-1507] - Rozmowy po śniadaniu, m.in. nierozstrzygnięty spór o charty [w.1508-1530] - Wojski poluje na muchy [1532-1537] - Telimena wyjaśnia Tadeuszowi kwestie ich wątpliwego pokrewieństwa [w.1538-1555] - Rejent oburza się na barbarzyńskie metody polowań na Litwie (nieprzestrzeganie prawa własności, okresu ochronnego zwierzyny itp.) [w.1556-1577] - Na dowód wyższego ucywilizowania w Rosji, Telimena powiada tzw. anegdotę petersburską świadczącą jednak przede wszystkim o hierarchiczności tamtejszego społeczeństwa (charty niskiego ranga urzędnika zagryzły pieska Telimeny, a wielki łowczy wmówił mu,  że to była kotna łania) [w.1578-1643] - Sędzia broni litewskich polowań (na cudzych gruntach), ale Ekonom wspomina, że płaci on wysokie odszkodowania chłopom  za zniszczone uprawy [w.1644-1673] - Ciąg dalszy flirt Tadeusza z Telimeną przerwany packą na muchy i wnioski Wojskiego o muchach [w.1674-1713] - Kłótnia Rejenta z Asesorem brutalnie przerwana przez księdza Robaka [w.1714 -1756] - Wojski wspomina najlepszych litewskich myśliwych i wzorem ich postępowania proponuje skłóconym szlachcicom rozstrzygnięcie sporu poprzez zakład [w.1757-1803] - Rejent stawia konia z rzędem oraz pierścień, a Asesor drogocenne obroże [w.1804-1825] - Telimena proponuje wyjście na rydze [w.1826-1841]

Księga III: Umizgi 

(794 wersy: 1842-2635)  DZIEŃ DRUGI (sobota: przedpołudnie i obiad)

Wyprawa Hrabi na sad - Tajemnicza nimfa gęsi pasie - Podobieństwo grzybobrania do przechadzki cieniów elizejskich - Gatunki grzybów - Telimena w Świątyni dumania - Narady tyczące się postanowienia Tadeusza - Hrabia pejzażysta - Tadeusza uwagi malarskie nad drzewami i obłokami - Hrabiego myśli o sztuce - Dzwon - Bilecik - Niedźwiedź, Mospanie!

Ilustr.Michał Andriolli - Sędzia rozmawia z Telimeną
o przyszłości Zosi i Tadeusza 

Spotkanie Hrabiego z tajemniczą ogrodniczką i rozwianie romantycznych złudzeń [w.1842-2061] -Grzybobranie przez pryzmat romantycznej wyobraźni Hrabiego (pola elizejskie) [w.2062-2084] - Realny opis grzybobrania [w.2085-2102] - Gatunki litewskich grzybów [w.2103-2132] - Telimena w Świątyni dumania [w.2133 2186]; opis Świątyni dumania [w.2141-2154]; Tadeusz skrada się do Świątyni dumania - [w.2178-2186] - Nadejście Sędziego i jego rozmowa z Telimeną (o planach wyswatania Tadeusza i Zosi) [w.2187-2338]; pierwsze informacje o Zosi (to wnuczka Stolnika Horeszki) [w.2291-2316] - Hrabia obserwuje scenę rozmowy i szkicuje obrazek, który potem wręcza Telimenie [w.2339-2375] - Rozmowa Telimeny z Hrabią o zaletach włoskich pejzaży [w.2376-2393] - Opis piękna lasów litewskich [w.2394-2413] - Tadeusz broni piękna ojczystej przyrody [w.2114-2499]: opis włoskich drzew skontrastowanych z ojczystą brzeziną [w.2426-2444];  opis ojczystego nieba [w.2477-2499] - Dzwon na obiad kończy dyskusję w Świątyni dumania i grzybobranie [w.2500-2545]:  Telimena daje Hrabiemu niezapominajkę, a Tadeuszowi (potajemnie) list i klucz [w.2508-2527] - Obiad w Soplicowie [w.2528- 2573] - Gajowy przybiega z wieścią, że niedźwiedź wyszedł z matecznika [w.2574-2583] - Przygotowania do łowów [w. 2584-2635]; Wojski wybrany wodzem polowania [w.2610 -2623]

Księga IV: Dyplomatyka i łowy

(1005 wersów:2636-3640)  DZIEŃ TRZECI (niedziela: "Po rannej mszy z kaplicy, że była niedziela, /Zabawić się i wypić przyszli do Jankiela." [w.2856-2857]; wczesny ranek i południe)

Zjawisko w papilotach budzi Tadeusza - Za późne postrzeżenie omyłki - Karczma - Emisariusz - Zręczne użycie tabakiery zwraca dyskusję na właściwą drogę - Matecznik - Niedźwiedź- Niebezpieczeństwo Tadeusza i Hrabiego - Trzy strzały - Spór Sagalasówki z Sanguszkówką, rozstrzygniony na stronę jednorurki Horeszkowskiej - Bigos - Wojskiego powieść o pojedynku Dowejki z Domejką, przerwana szczuciem kota - Koniec powieści o Dowejce i Domejce.

Ilustr. Michał Andriolli - Koncert Wojskiego na rogu

Litewska knieja z prastarymi drzewami - dygresja osobista [w.2636-2728] - Tadeusza, zmęczonego po nocnej schadzce, budzi dziewczyna, w której rozpoznaje mieszkankę swego pokoju [w.2729-2790] - Tadeusz pędzi na miejsce zbiórki koło karczm [w.2791-2800] - Opis starej karczmy Jankiela [2801- 2852] - Charakterystyka Jankiela [2853-2909] - Ksiądz Robak, zręcznie używając tabakiery, przekazuje ludziom zgromadzonym w karczmie wieści o zbliżającej się wojnie francusko-rosyjskiej oraz jej wodzach: polskim generale Dąbrowskim i francuskim cesarzu Napoleonie [2910-3089]; niejasno sugeruje też powstanie na Litwie przeciwko Moskalom [w.3082-3085 - bardzo ważny cytat!] - Szlachta zaprasza kwestarza po odbiór datków dla klasztoru [w.3090-3107] - Ksiądz Robak wybiega z karczmy, aby dogonić przejeżdżającego Tadeusza [w. 3108-3115] - Opis środka puszczy litewskiej [3116-3141] i matecznika [w.3142- 3202] - Nieposłuszeństwo niedoświadczonych myśliwych powoduje chaos podczas polowania [w.3203-3257] - Hrabia i Tadeusz cudem unikają śmierci w pazurach niedźwiedzia [w.3258-3295] - Koncert Wojskiego na rogu [w.3297-3344] - Oględziny cielska zabitego niedźwiedzia i spór Asesora z Rejentem o to, kto był autorem śmiertelnego strzału; Wojski sugeruje rozstrzygnięcie sporu w pojedynku wzorem Domejki i Dowejki [w.3345-3404] - Gerwazy rozstrzyga spór: kula pochodzi z jego strzelby, ale mistrzowski strzał (ze stu kroków i w biegu) oddał ksiądz Robak [w.3405-3446] - Myśliwska uczta: bigos i gdańska wódka [w.3447-3483] - Powrót z polowania [w.3484-3511] i zabawna opowieść Wojskiego o Domejce i Dowejce [w.3512-3640]

Księga V: Kłótnia 

(914 wersów: 3641-4554)  DZIEŃ TRZECI (niedziela: popołudnie, wieczór, noc) 

Plany myśliwskie Telimeny - Ogrodniczka wybiera się na wielki świat i słucha nauk opiekunki - Strzelcy wracają - Wielkie zadziwienie Tadeusza - Spotkanie się powtórne w Świątyni dumania i zgoda, ułatwiona za pośrednictwem mrówek - U stołu wytacza się rzecz o łowach - Powieść Wojskiego o Rejtanie i księciu Denassów, przerwana - Zagajenie układów między stronami, także przerwane - Zjawisko z kluczem - Kłótnia - Hrabia z Gerwazym odbywają radę wojenną.

Ilustr. Michał Andriolli - Przygotowania Zosi do wejścia w świat dorosłych

Plany matrymonialne Telimeny (wyjść za Tadeusza i ożenić Hrabiego z Zosią) [w.3641-3692] - Opis Zosi karmiącej drób [w.3693-3734] - Rozmowa Telimeny z Zosią dotycząca wejścia dziewczyny na salony (dziś zaczyna 14 rok życia) [ w.3734-3784] - Toaleta Zosi i nauka dobrych manier [w. 3785-3833] - Powrót myśliwych i reakcja Tadeusza na widok Zosi [w.3834-3889] - Spotkanie Tadeusza Telimeny w Świątyni dumania - słynna scena z mrówkami :-) [w.3890-3931] i dyskretny powrót do dworu zauważony jednak przez Hrabiego i księdza Robaka [w.3932-3943]  - Wieczerza w zamku (kolejny pomysł Protazego) [w.3944-3955] - Lista podanych potraw [w.3956-3959] - Ponura atmosfera  wśród biesiadników i jej powody [w.3960-4068]: (niezadowolenie z polowania, zazdrość Hrabiego i Asesora o Telimenę, zazdrość Tadeusza o Zosię, brak konkurentów do ręki córek Podkomorzego itp,); Tadeusz odkrywa niedostatki urody Telimeny [w.4006-4041] - Przemówienie Wojskiego przerywa ciszę [w.4069-4160] - Podział łupów po polowaniu: Sędzia przekazuje mięso dla klasztoru księdza Robaka, Podkomorzy ofiarowuje skórę Hrabiemu [w.4161-4194] - Dar wywołuje dyskusję Hrabiego z Podkomorzym o prawie własności zamku (Podkomorzy proponuje zamianę zamku na ziemię) [w.4195-4224] - Pojawienie się Gerwazego, który nakręcaniem zegarów kurantowych prowokuje awanturę: kłótnia Hrabiego z Sędzią i Podkomorzym, Tadeusz wyzywa Hrabiego na pojedynek; bójka, Zosia zasłania Gerwazego, zagrożenie ze strony Wojskiego (mistrz rzucania nożem bacznie obserwuje Hrabiego), ucieczka Hrabiego i Gerwazego, odwrót biesiadników, straty po awanturze [w.4224- 4436] - Gerwazy z Hrabią obmyślają plan zajazdu na Sopliców (szukanie sojuszników w zaściankach szlacheckich) [w.4437-4524] - Sen Gerwazego [w.4525-4554]

Księga VI: Zaścianek 

(622 wersy: 4555-5176)   DZIEŃ CZWARTY (poniedziałek: świt i ranek) 

Pierwsze ruchy wojenne zajazdu - Wyprawa Protazego - Robak z panem Sędzią radzą o rzeczy publicznej - Dalszy ciąg wyprawy Protazego, bezskutecznej - Ustęp o konopiach - Zaścianek szlachecki Dobrzyn - Opisanie domostwa i osoby Maćka Dobrzyńskiego.

Ilustr. Michał Andriolli - Nestor rodu Dobrzyńskich: Maciek nad Maćkami 

Wschód słońca i żniwa [w.4555-4587] - Ekonom obserwuje niezwykły ruch na gościńcu [w.4588-4611] - Smętny poranek w Soplicowie [w.4612-4624] - Sędzia pisze pozew przeciw Hrabiemu i wręcza go Protazemu, który wyrusza w drogę [w.4625-4659] - Rozmowa Sędziego z księdzem Robakiem, który w obliczu nadchodzącej wojny francusko-rosyjskiej namawia Soplicę do zgody z Hrabią [w.4660-4772] - Plany księdza Robaka dotyczące wywołania na Litwie powstania pod wodzą Sopliców [w.4773-4853] - Protazy koło dworu Hrabiego wspomina swoje dawne przygody z wręczaniem pozwów (ważna rola konopi) [w.4854-4918] - Spotkanie Woźnego z księdzem Robakiem i oglądanie śladów pospiesznego wyjazdu Hrabiego do Dobrzyna [4919-4935] - Charakterystyka zaścianka Dobrzyńskich: genealogia rodu Dobrzyńskich, wygląd i imiona oraz przydomki mieszkańców, nestor rodu - Maciek Dobrzyński [w.4936-4984] - Opis domu Maćka Dobrzyńskiego [w. 4985-5042] - Konny posłaniec w Dobrzynie i narada na plebanii [w.5043-5055] - Charakterystyka Maćka Dobrzyńskiego [w.4979-4984; w.5056-5126] - Opis słonecznego poranka i karmienia królików [5127-5160] - Przybycie posłów do Maćka i przeniesienie narady do jego domu [w.5161-5176] 

Księga VII: Rada 

(559 wersów: 5177-5735)  DZIEŃ CZWARTY (poniedziałek

Zbawienne rady Bartka, zwanego Prusak - Głos żołnierski Maćka Chrzciciela - Głos polityczny pana Buchmana - Jankiel radzi ku zgodzie, którą Scyzoryk rozcina - Rzecz Gerwazego, z której okazują się wielkie skutki wymowy sejmowej - Protestacja starego Maćka - Nagłe przybycie posiłków wojennych zrywa naradę - Hejże na Soplicę!

Ilustr. Michał Andriolli: Hrabia na czele swoich dżokejów
wyrusza na Soplicowo

Bartek Prusak wspomina rok 1806, kiedy to w Wielkopolsce wybuchło powstanie na wieść o pobiciu przez Napoleona Prusaków pod Jeną; pyta Macieja, czy wobec zbliżającej się wojny Napoleona z Rosją nie warto by było zrobić takiego powstania na Litwie [w.5177-5236] - Maciej zachowuje rozwagę i wypytuje o szczegóły nowiny o wojnie [w.5237-5254] - Bartek Prusak radzi czekać na księdza Robaka, który jest najlepiej poinformowany, ale po cichu się zbroić [5255-5261] - Maciej Kropiciel (Chrzciciel) lekceważy rolę Bernardyna i chce natychmiast bić Moskali [w.5262-5279] - Popierają go Bartek Brzytewka i Maciek Konewka [w. 5280-5287] - Maciej Dobrzyński ostrzega szlachtę przed Robakiem, bo wie, kim on naprawdę jest [w.5288-5300] - Szlachta chce wojny z Moskalami [w.5301-5302] - Bartek Prusak nawołuje do rozsądku: trzeba obrać przywódcę powstania i wykonywać jego rozkazy [w.5303-5323] - Komisarz z Klecka, Buchman, chcąc pogodzić dyskutantów, proponuje powołanie rewolucyjnego rządu opartego na kontrakcie społecznym [w.5324- 5363] - Maciej Dobrzyński pyta go, jak zrzucić cara [5364-5368] - Brzytewka i Kropiciel ponownie nawołują do bitwy z Moskalami a na przywódcę powstania proponują Macka Dobrzyńskiego [w.5369-5392] - Szlachcic Skołuba protestuje przeciw temu w imieniu szlachty z innych zaścianków; mówi, że wezwał ich tu Gerwazy w sprawie dotyczącej całej szlachty, więc przywódcę trzeba wybrać przez głosowanie [w.5393- 5413] - Szlachta dzieli się na dwa obozy: Dobrzyn i pozostałe zaścianki [w. 5414-5424] - Milczenie i narastająca złość Maćka Dobrzyńskiego [5425-5437] - Przybywa Gerwazy i wyjaśnia powód tego zgromadzenia; wykorzystując słowa Robaka, którymi agitował on szlachtę w karczmie: trzeba pozbyć się z Litwy "śmieci" czyli Sopliców [w.5438-5501] - Bartek Prusak broni Sędziego: to dobry człowiek i nie powinien odpowiadać za dawną zbrodnię brata [w.5502-5533]; jego dom to ostoja patriotyzmu - ważny cytat [w.5525-5527] - Żyd Jankiel ostrzega obecnych przed konsekwencjami zajazdu, radzi wstrzymać się do wiosny, a sam zaprasza szlachtę na chrzciny małego Jankielka [w.5534-5574] - Gerwazy wygania Jankiela i przypomina Dobrzyńskim, ile zawdzięczają Stolnikowi, podczas gdy Sędzia nie zrobił dla nich nic [w.5575-5597] - Konewka przypomina sobie, że Sędzia nie chciał pić na weselu jego córki [w.5598-5606] - Kropiciel ma za złe Sędziemu, że nie chciał wydać Zosi za jego syna, Saka, który zgłupiał z miłości do dziewczyny [w.5607-5623] - Gerwazy przypomina dawne zajazdy mające na celu wyegzekwowanie sądowych wyroków i ma za złe szlachcie, że nikt nie chce pomóc Hrabiemu w dokonaniu aktu sprawiedliwości [w.5624-5653] - Szlachta, poruszona przemową  Gerwazego, postanawia go poprzeć [w.5654-5677] - Wzburzony Maciej Dobrzyński wypomina zebranym, że dopóki była mowa o ojczyźnie, nie mogli dojść do porozumienia, a zjednoczyły ich osobiste urazy do Sędziego; wyzywa wszystkich od głupców i wygania ich ze swego domu [w.5678-5694] - Przybywa Hrabia radośnie witany przez szlachtę i wspólnie wznoszą toasty w karczmie [w.5695-5720] - Nie wszyscy chcą brać udział w zajeździe, np. Jankiel, Prusak, Mickiewicz, Zan, trzech Czeczotów; uznano ich za zdrajców i doszło do bójki [w.5721-5730] - Pozostali zbroja się i konno ruszają na Sopliców [w.5731-5735]

Księga VIII: Zajazd 

(808 wersów: 5736-6543)  DZIEŃ CZWARTY (poniedziałek: wieczór i noc)

Astronomia Wojskiego - Uwaga Podkomorzego nad kometami - Tajemnicza scena w pokoju Sędziego - Tadeusz, chcąc zręcznie wyplątać się, wpada w wielkie kłopoty - Nowa Dydo - Zajazd - Ostatnia woźnieńska protestacja - Hrabia zdobywa Soplicowo - Szturm i rzeź - Gerwazy piwnicznym - Uczta zajazdowa.

Ilustr. Michał Andriolli - Ksiądz Robak wyjawia Sędziemu swoją tajemnicę

Wieczór w Soplicowie; koncert owadów i derkaczy [w.5736-5771] - Koncert żab w dwu stawach [w.5772-5785] - Wschód księżyca [w.5786-5795] - Opis nocnego nieba i opowieści Wojskiego o gwiazdach [w.5796-5839] - Obserwacja komety (Takie zjawisko rzeczywiście miało miejsce w 1811 r. - poczytajcie tutaj.) i złowrogie wróżby z nią związane [w.5840-5866] - Podkomorzy mówi, że lud nazwał kometę miotłą, która wymiecie milion [w.5867-5899] - Wojski opowiada o komecie towarzyszącej Janowi III Sobieskiemu pod Wiedniem (1683 r.) [w.5900-5925] - Sędzia żywi nadzieję, że kometa przyprowadzi na Litwę Napoleona [w.5926-5929] - Wojski martwi się, że kometa wróży kłótnie, które już  zapoczątkowała wczorajsza awantura na zamku [w.5930-5940] - Opowieść Wojskiego o Tadeuszu Rejtanie i księciu Denassów przerwana wezwaniem Sędziego do pilnego interesanta [w.5941-6007] - Tadeusz przez dziurkę od klucza obserwuje, jak Robak i Sędzia ściskają się i płaczą; Robak zamierza jechać do Dobrzyna, żeby wstrzymać powstanie, na które jest jeszcze za wcześnie [w.6008-6052] - Tadeusz informuje stryja, że po pojedynku z Hrabią zamierza uciec do Księstwa Warszawskiego i zaciągnąć się do legionów napoleońskich [w.6053-6070] - Sędzia jest przekonany, że przyczyną nagłego wyjazdu są kłopoty z kobietami [ w.6071-6086] - Tadeusz wyznaje swą miłość do Zosi, ale nie wspomina o zaplątaniu się w romans z Telimeną, z której powodu nadal chce wyjechać; Sędzia nie chce słuchać wymówek i zamierza zmusić bratanka do małżeństwa z Zosią [w.6087-6153] - Po wyjściu od stryja Tadeusz spotyka Telimenę, która podsłuchiwała pod drzwiami; kobieta domaga się potwierdzenia jego uczuć, a kiedy młodzieniec chce się wymigać, urządza mu mu awanturę i obiecuje wyjawić światu jego podłość [w.6154-6268] - Rozterki Tadeusza doprowadzają go do myśli samobójczych, więc biegnie nad staw [w.6269-6302] - Przerażona Telimena biegnie za nim, by zapobiec samobójstwu [w.6303-6312] - Hrabia w drodze do Soplicowa podziwia okolicę [w.6313- 6322] - Opis dwu stawów [w.6323-6366] - Hrabia aresztuje Tadeusza i napada z dżokejami na dworek soplicowski; ogłuszenie Asesora [w.6367-6404] - Przerażenie Telimeny i Zosi studzi gniew Hrabiego; każe on swoim dżokejom zamknąć Sopliców pod strażą [w.6405-6438] - Szlachta wpada do Soplicowa i postanawia urządzić ucztę [w.6439-6456] - Gerwazy zmusza Woźnego, aby ogłosił prawa Hrabiego do zamku i dworu [w.6457-6482] - Protazy pozornie się zgadza, po czym ucieka w konopie [w.6483-6500] - Szlachta plądruje dobytek Sopliców: Kropiciel, Brzytewka i Konewka wyrzynają bydło, trzodę chlewną i gęsi; Sak wybija kury Zosi [w.6501-6527] - Gerwazy każe na pasach kontuszowych wyciągać z piwnic beczki z alkoholem; szlachta szykuje nocleg w zamku [w.6528-6535] - Napastnicy ucztują i zasypiają  [w.6536-6543]

Księga IX: Bitwa 

(767 wersów: 6544-7310)  DZIEŃ PIĄTY (wtorek: noc, ranek - do wieczora)

O niebezpieczeństwach wynikających z nieporządnego obozowania - Odsiecz niespodziana - Smutne położenie szlachty - Odwiedziny kwestarskie są wróżbą ratunku - Major Płut zbytnią zalotnością ściąga na siebie burzę - Wystrzał z krócicy, hasło boju - Czyny Kropiciela, czyny i niebezpieczeństwa Maćka - Konewka zasadzką ocala Soplicowo - Posiłki jezdne, atak na piechotę - Czyny Tadeusza - Pojedynek dowódców przerwany zdradą - Wojski stanowczym manewrem przechyla szalę boju - Czyny krwawe Gerwazego - Podkomorzy zwyciężca wspaniałomyślny.

Ilustr. Michał Andriolli - Ksiądz Robak zasłania Hrabiego
przed moskiewską kulą

W nocy przybywają z odsieczą Moskale i związują pijaną szlachtę a Hrabiego aresztują [w.6544-6610] -  W dworku soplicowskim stacjonuje sztab odsieczy: Moskale i stronnicy Sopliców; przypuszczenia, kto zawiadomił Moskali (Asesor? Jankiel?) [w.6611-6619] - Opis wschodu słońca [w.6620-6629] - Major Płut zakuwa uczestników zajazdu w dyby [w.6630-6643] - Sędzia nie chce mieszać Moskali w sprawy szlachty, więc próbuje ułagodzić Płuta [w.6544-6649] - Informacje o Płucie (zruszczony Polak) [w.6650-6657] - Ryków namawia Pluta do zgody z Polakami [w.6658-6675] - Jednak Płut chce zemścić się na jednym z Dobrzyńskich za to, że ten kiedyś nazwał go złodziejem [w.6676-6694] - Płut szepce Sędziemu, że za każdego uwolnionego szlachcica chce tysiąc rubli; Sędzia się targuje i usiłuje zbagatelizować napaść na Soplicowo jako zwykle sąsiedzkie zatargi, które nie podlegają sądom [w. 6695-6708] - Płut straszy go żółtą księgą ustaw wojennych, według której może wszystkich wysłać na Sybir [w.6709-6726] - Przybywa ksiądz Robak z czterema załadowanymi wozami kwestarskimi, którymi kierują przebrani za chłopów: Maciek Dobrzyński, Bartek Prusak oraz Zan z Mickiewiczem [w.6727-6748] - Szlachta, która oswobodziła Sopliców, szuka rady u Maćka jak uwolnić uwięzionych rodaków [w.6749-6758] - Robak radośnie wita Moskali i zaprasza ich do wspólnego śniadania, co budzi zdumienie domowników [w.6758-6799] - Rozochocony wódką major Płut komplementuje panie i chce z nimi tańczyć [w.6800-6812] - Ksiądz Robak nakazuje wydać beczkę wódki żołnierzom na dziedzińcu [w.6813-6822] - Pijany Płut chce tańczyć z Zosią i Telimeną, Ryków gra mu na gitarze, w końcu major przemocą całuje Telimenę w ramię, za co dostaje w twarz od Tadeusza  [w.6823-6848] - Tak rozpoczyna się bunt: Robak rzuca Tadeuszowi krócicę, a on strzela do Płuta, lecz chybia; Wojski nożem przebija gitarę Rykowa [w.6849-6862] - Maciej Dobrzyński na czele szlachty wpada do dworu i atakuje Moskali [w.6863-6876] - Stronnicy Sopliców wyzwalają szlachtę z dybów; bojowe czyny Chrzciciela [w.6877-6895] - Szlachta wydobywa broń ukrytą w wozach kwestarskich [w.6896-6901] - Bezpośrednie starcie szlachty z Moskalami [w.6902-6907] - Ryków próbuje sformować szyki [w.6908-6915] - Zwycięski pojedynek Maćka Dobrzyńskiego z Gifrejterem - instruktorem pułku w walce na bagnety (Maciek wygrał sprytem, udając pijanego) [w.6916-6947] - Kropiciel i Brzytewka zwyciężają oddział Moskali [w.6948-6957] - Kropiciel ratuje z opresji Maćka, którego atakuje Proporszczyk; w bitwie traci swoje Kropidło [w.6958-6976] - Kropiciel w niebezpieczeństwie, z pomocą przychodzi Gerwazy [w.6977-6996] - Dzięki Sakowi Kropiciel odzyskuje swoją maczugę i dokonuje nią spustoszenia w oddziałach moskiewskich [w.6997-7016] - Straty w szeregach moskiewskich [w.7017-7022] - Ksiądz Robak kieruje walką i wzywa Rykowa do kapitulacji [w.7023-7035] - Kapitan Ryków, mężnie dowodząc oddziałem strzelców, uniemożliwia szlachcie zakończenie walki [w.7036-7054] - Tadeusz i Podkomorzy chcą dołączyć do bitwy (dotychczas pilnowali bezpieczeństwa kobiet), ale moskiewskie kule zmuszają ich do odwrotu [w.7055-7065] - Szala zwycięstwa przechyla się na stronę Rykowa, prowadzi on oddział w stronę dworu i zamierza go spalić, jeśli Sędzia się nie podda [w.7066-7075] - Zasadzka Konewki ratuje dwór soplicowski (razem z Sakiem zachodzą Moskali od tyłu i ostrzeliwują ich) [w.7076-7107] - Ryków formuje resztki oddziału w trójkąt oparty o parkan ogrodu [w.7108-7114] - W tym czasie nadjeżdża Hrabia z dżokejami,  od ostrzału pada jego koń, przed moskiewskimi kulami ratuje Hrabiego Robak, który zakrywa go własnym ciałem [w.7115-7131] - Tadeusz ukryty za studnią pustoszy celnymi strzałami szeregi oficerów [w.7132-7143] - Major Płut zarzuca Tadeuszowi niehonorową walkę, na co ten wyzywa go pojedynek, bo w końcu bitwa zaczęła się od ich zatargu [w.7144-7157] - Tchórzliwy Płut prosi Rykowa, by go zastąpił w pojedynku, ale gdy kapitan wychodzi na plac, do walki z nim staje Hrabia, który czuje się obrażony za aresztowanie [w.7158- 7195] - Podczas trwającego pojedynku Płut każe gifrejterowi Gontowi zastrzelić Tadeusza; strzał chybia, ale na skutek zdrady pojedynek przerwano [w.7196-7209] - Cała szlachta litewska jednoczy się w bitwie z Moskalami [w.7210-7221] - Podstęp Wojskiego przesądza o zwycięstwie szlachty (zwalenie na oddział moskiewski starej sernicy - opis sernicy [w.7226-7245]) [w.7222-7261] - Gerwazy rzuca się na ostatnich jegrów, przed ich kulami osłania go Robak [w.7262-7278] - Mężny Ryków do końca nie chce się poddać, dopiero Podkomorzy nakłania go do oddania szpady [w.7279-7288] - Kapitan oskarża majora Płuta o nieudolność w dowodzeniu wojskiem i deklaruje swoją sympatię dla Polaków [w.7289-7302] - Podkomorzy ogłasza koniec bitwy; tchórzliwy major Płut doczekał go ukryty w pokrzywach [w.7303-7310]

Księga X: Emigracja. Jacek 

(911 wersów:7311-8221)  DZIEŃ PIĄTY/SZÓSTY: wtorek, popołudnie, noc z wtorku na środę - do świtu)

Narada tycząca się zabezpieczenia losu zwycięzców - Układy z Rykowem - Pożegnanie - Ważne odkrycie - Nadzieja.

Ilustr. Michał Andriolli - Ksiądz Robak spowiada się Gerwazemu

Popołudnie - opis ciszy przed burzą [w.7311-7353] - Zakończenie walk i schronienie się walczących w domu [w.7354-7358] - Opis burzy [w.7359-7401] - Szkody poczynione przez burzę czynią z Soplicowa niedostępną twierdzę [w.7402-7408] - Narada w izbie Sędziego: uczestniczą w niej Robak, Podkomorzy, Sędzia - chcą przekupić Rosjan; honorowy kapitan Ryków nie chce przyjąć łapówki, ale jest gotów zaświadczyć, że do strzelaniny doszło przypadkowo, z winy majora Płuta, który powinien za to ponieść karę; ostrzega Polaków przed Płutem i sugeruje, że to jego trzeba przekupić [w.7409-7485] - Gerwazy daje do zrozumienia, że Płut został przez niego wyeliminowany; początkowe oburzenie (przecież Klucznik zarżnął bezbronnego jeńca) zastępuje przekonanie, że czynu tego dokonał pro publico bono (dla dobra publicznego)  [w.7486-7522] - Podkomorzy radzi szlachcie, aby najaktywniejsi uczestnicy bitwy dla własnego bezpieczeństwa uciekli za granicę, a oni wyrażają zgodę [w.7523-7552] - Charakterystyka patriotyzmu polskiego [w.7553-7558] - Zawiłe rady Buchmana [w.7559-7570] - Przed wyjazdem Tadeusza Sędzia chce zaręczyć go z Zosią; wspomina też o swojej wierności do zmarłej narzeczonej - Marty Hreczeszanki (córki Wojskiego); Tadeusz, chociaż kocha Zosię,  nie chce wiązać jej słowem, nie czuje się wart dziewczyny [w.7371-7627] - Zosia podsłuchuje pod drzwiami rozmowę i poruszona jej treścią żegna czule Tadeusza i wręcza mu obrazek św. Genowefy (patronki zaręczonych) oraz relikwiarz z fragmentem szaty św. Józefa [w.7628-7657] - Nadchodzi Hrabia z Telimeną i godzi się z Tadeuszem, bo już nie widzi w nim rywala; wzorem młodzieńca postanawia też wyjechać za granicę, choć planował oświadczyć się Telimenie; dama daje mu wstążkę, żeby walczył pod jej barwami [w.7658-7737] - Tadeusz żegna się ze stryjem i Robakiem, który nie ujawnia przed młodzieńcem, że jest jego ojcem,traktując to jako kolejną pokutę za swoje grzechy [w.7738-7751] - Robak prosi o wezwanie księdza z ostatnią komunią oraz Gerwazego; w obecności Sędziego wyjawia Klucznikowi, ze jest Jackiem Soplicą [w.7752-7775] - Spowiedź Jacka Soplicy; przedstawia on motywy zabicia Stolnika; Gerwazy nie chce mu przebaczyć i podać ręki na zgodę, ale uważa, że wyrównali rachunki, bo Robak podczas bitwy ocalił przed śmiercią jego i Hrabiego [w.7775-8097] - Jacek informuje, że wkrótce umrze, bo w starą ranę spod Jeny wdała się gangrena [w.8098-8113] - Druga część spowiedzi: Jacek opowiada, co działo się z nim po zabiciu Stolnika - ucieczka za granicę, opieka nad Zosią, wstąpienie do klasztoru, działalność tajnego emisariusza [w.8114-8182] - Klucznik przebacza Jackowi i wyznaje, że w godzinie swojej śmierci przebaczył mu również Stolnik [w.8183-8195] - Przybywa arendarz z listem od Fiszera, szefa sztabu armii polskiej: Napoleon wypowiedział wojnę Rosji; teraz Jacek może umrzeć szczęśliwy [w.8196-8213] - Przybywa ksiądz; promienie wschodzącego słońca tworzą wokół głowy Jacka aureolę (symbol świętości) [w.8214-8221]
  

Księga XI: Rok 1812 

(686 wersów: 8222-8907)  DZIEŃ PIERWSZY / DZIEŃ DRUGI (Najświętszej Panny Kwietnej)

Wróżby wiosenne - Wkroczenie wojsk - Nabożeństwo - Rehabilitacja urzędowa śp. Jacka Soplicy - Z rozmów Gerwazego i Protazego wnosić można bliski koniec procesu - Umizgi ułana z dziewczyną - Rozstrzyga się spór o Kusego i Sokoła - Zaczem goście zgromadzają się na biesiadę - Przedstawienie wodzom par narzeczonych.

Ilustr. Michał Andriolli - Przyjazna rozmowa Gerwazego z Protazym

Nadzieje ludzi związane z nadejściem wiosny i oczekiwaniem na uderzenie Napoleona na Rosję - dygresja osobista [w.8222-8299] - Wojska napoleońskie nocują w Soplicowie i okolicy [w.8300-8319] - W nocy Wojski szykuje ucztę staropolską na podstawie książki "Kucharz doskonały" [w.8320-8374] - Wschód słońca w dniu Najświętszej Panny Kwietnej [w.8375-8403] - Uroczysta msza w wiejskiej kaplicy [w.8404-8436] - Opis szlacheckiego stroju Podkomorzego [w.8437-8450] - Rehabilitacja Jacka Soplicy [w. 8451-8517] - Sędzia zaprasza wszystkich na ucztę [w.8518-8519] - Gerwazy i Protazy, siedząc na przyzbie i popijając miód, obserwują ułana z dziewczyną w sadzie i wspominają dawne czasy [w.8520-8573] - Protazy opowiada o proroczym wydarzeniu, kiedy Zosia pogodziła dwa bijące się wróble [w.8574-8604] - Gerwazy mówi o swojej sympatii do Tadeusza [w.8605-8624] - Wojski usiłuje opowiedzieć starcom historię o księciu Denassów [w.8625-8640] - Rozmowa Tadeusza z Zosią, w której dziewczyna wyznaje mu miłość [w.8641-8702] - Rejent usługuje swojej narzeczonej [w.8703-8712] - Polowanie na zająca zakończone zwycięstwem obu chartów i wymianą drogocennych zastawów [w.8713-8805] - Wejście Tadeusza z Zosią w litewskim stroju ludowym i reakcja oficerów [w.8806-8839] - Opis stroju Zosi [w.8840-8866] - Wejście Asesora z Teklą Hreczeszanką [w.8884-8898] - Daremne oczekiwanie na trzecią parę narzeczonych [w.8899-8907]

Księga XII: Kochajmy się 

(870 wersów: 8908-9777)  DZIEŃ DRUGI 

Ostatnia uczta staropolska - Arcyserwis - Objaśnienie jego figur - Jego ruchy - Dąbrowski udarowany - Jeszcze o Scyzoryku. - Kniaziewicz udarowany. - Pierwszy akt urzędowy Tadeusza przy objęciu dziedzictwa - Uwagi Gerwazego - Koncert nad koncertami - Polonez - Kochajmy się!

Ilustr. Michał Andriolli - Podkomorzy i Zosia w pierwszej parze poloneza

Początek staropolskiej uczty, Wojski usadza gości za stołem [w.8908-8923] - Sędzia gości na dziedzińcu zaproszonych chłopów [w.8924-8931] - Opis serwisu [w.8932-9042] - Opis uczty - staropolskie potrawy [w. 9043-9065] - Opis serwisu cd. [w.9066-9093] - Wojski opowiada gen. Dąbrowskiemu o serwisie i ofiarowuje mu swoją książkę kucharską [w.9094-9131] - Przybywa Maciek Dobrzyński witany serdecznie przez Sędziego i gen. Dąbrowskiego [w.9132-9158] - Ponieważ w szeregach legionistów jest wielu Dobrzyńskich, generał dopytuje się  o ich naczelnika, Gerwazego, który dotąd ukrywał się w lasach [w.9159-9188] - Gerwazy prezentuje oficerom swój słynny rapier Scyzoryk [w.9189-9220] i ofiarowuje go generałowi Kniaziewiczowi (jedynemu, który potrafił nim władać) [9221-9276] - Rozmowa Maćka Dobrzyńskiego z gen. Dąbrowskim: szlachcic nie jest zadowolony, że Polskę wyzwalają cudzoziemcy i że Napoleon jest wyklęty przez Kościół [9277-9310] Wejście trzeciej pary: Telimeny z Rejentem ubranym w strój francuski, oburzenie Maćka Dobrzyńskiego [w.9311-9343] - Wzburzenie Hrabiego i rozmowa z Telimeną  kończąca jego złudzenia o romantycznym związku [w.9346-9385] - Przerwane opowieści Wojskiego [w.9386-9391] - Tadeusz z Zosią omawiają kwestię oddania chłopom na własność ziemi [w.9392-9443] - Gerwazy proponuje uszlachcenie uwłaszczonych chłopów dla ich bezpieczeństwa; informuje też młodych o ukrytym skarbie Horeszków [w.9444-9496] -  Panegiryk Protazego [w.9497-9512]  - Ogłoszenie uwłaszczenia chłopów soplicowskich [w.9513-9527] - Przygotowania do tańców (kapela ludowa) [w.9528- 9553] - Patriotyczny koncert Jankiela na cymbałach [w.9554-9674] - Opis orszaku tańczącego poloneza [w.9675-9721] - Niewesołe rozmyślania Saka Dobrzyńskiego (odrzuconego konkurenta Zosi) [w.9721-9739] - Opis tańczącej Zosi [w.9740-9756] - Ostatni opis zachodu słońca [9757-9769] - Toasty i zakończenie [w.9770-9777]

6. A teraz "Pan Tadeusz" w pigułce, czyli 

a) co ważnego działo się w poszczególnych księgach:

I. Gospodarstwo - zawiązanie akcji, przedstawienie bohaterów i miejsca akcji, wieczerza w zamku.
II. Zamek - Gerwazy opowiada Hrabiemu historię upadku rodu Horeszków.
III. Umizgi - flirty Telimeny, no i dowiadujemy się, kim jest tajemnicza Zosia.
IV. Dyplomatyka i łowy - Robak agituje szlachtę w karczmie i zabija niedźwiedzia na polowaniu.
V. Kłótnia - 13. urodziny Zosi i wprowadzenie jej na salony - Tadeusz odkrywa swoją pomyłkę, kłótnia w zamku i decyzja o zajeździe.
VI. Zaścianek - opis wioski szlacheckiej i życia szlachty zaściankowej.
VII. Rada - szlachta zamierza wywołać powstanie przeciw Moskalom, ale Gerwazy przekonuje ich, że ważniejszy jest zajazd na Soplicę.
VIII. Zajazd - Robak zdradza Sędziemu swoja tożsamość, szlachta napada na dwór Sędziego.
IX. Bitwa - Moskale wyzwalają Sopliców, ale szlachta sprzymierza się i razem napadają na Moskali.
X. Emigracja. Jacek - uczestnicy bitwy uciekają za granicę, umierający Ksiądz Robak wyznaje Gerwazemu swoją tajemnicę.
XI. Rok 1812 - rehabilitacja Jacka Soplicy.
XII. Kochajmy się - staropolska uczta z serwisem, zaręczyny trzech par, uwłaszczenie chłopów.

b) co ważnego działo się w poszczególne dni

ROK 1811 (jesień)
PIĄTEK (ks.I)
1) Przyjazd Tadeusza i spotkanie z tajemniczą dziewczyną.
2) Wieczerza na zamku (poznanie Telimeny).
SOBOTA (ks.II i III)
1) Polowanie na zająca.
2) Opowieść Gerwazego o zamku.
3) Grzybobranie.
4) Rozmowa Telimeny z Sędzią o planach wyswatania Tadeusza i Zosi.
5) Flirt Telimeny z Tadeuszem i Hrabią zakończony nocną schadzką z Tadeuszem.
NIEDZIELA (ks.IV i V)
1) Agitacja szlachty w karczmie Jankiela przez księdza Robaka.
2) Polowanie na niedźwiedzia.
3) Plany małżeńskie Telimeny.
4) Trzynaste urodziny Zosi ("wszak to dziś zaczynasz rok czternasty") i jej przedstawienie gościom - Tadeusz odkrywa swoją pomyłkę.
CIEKAWOSTKA: Z obliczeń wynika, że Zosia jest niemal rówieśniczką Adama Mickiewicza; parę miesięcy starsza, bo wieszcz urodził się w grudniu.
5) Słynna scena Telimeny z mrówkami.
6) Wieczerza w zamku; kłótnia Hrabiego i Gerwazego ze szlachtą; decyzja o zajeździe.
PONIEDZIAŁEK (ks.VI, VII i VIII)
1) Woźny niesie pozew przeciw Hrabiemu.
2) Ksiądz Robak namawia Sędziego do przewodniczenia powstaniu na Litwie.
3) Narada szlachty w zaścianku Dobrzyn i decyzja o zajechaniu Sopliców.
4) Ksiądz Robak ujawnia Sędziemu swoją tożsamość.
5) Rozmowa Tadeusza ze stryjem o miłości do Zosi.
6) Przykra rozmowa Tadeusza z Telimeną (zerwanie).
7) Zajazd na Sopliców i uczta zwycięzców.
WTOREK (ks.IX i X)
1) Odsiecz wojsk moskiewskich pod wodzą Płuta i Rykowa (zakucie szlachty w dyby).
2) Przybycie księdza Robaka ze szlachtą.
3) Uczta i aroganckie zachowanie Płuta.
4) Awantura i zwycięska bitwa z Moskalami.
5) Układy z kapitanem Rykowem i ucieczka młodzieży za granicę.
6) Pożegnanie Tadeusza z Zosią i Hrabiego z Telimeną.
7) Spowiedź Jacka Soplicy i jego śmierć o świcie.

ROK 1812 (wiosna)
DZIEŃ PIERWSZY (ks.XI)
1) Nocleg polskich wojsk w Soplicowie.
2) Wojski szykuje ucztę staropolską (w nocy).
DZIEŃ DRUGI (ks.XI i XII)

1) Nabożeństwo i rehabilitacja Jacka Soplicy.
2) Polowanie na zająca (zwycięstwo obu chartów).
3) Zaręczyny trzech par (Tadeusz/Zosia, Asesor/Tekla (córka Wojskiego), Rejent/Telimena).
4) Uczta staropolska z udziałem polskich oficerów.
5) Uwłaszczenie chłopów.
6) Patriotyczny koncert Jankiela i polonez.

7. Bohaterowie "Pana Tadeusza" Jest ich mnóstwo, bowiem mamy tu do czynienia z bohaterem zbiorowym, czyli szlachtą polską. Niemniej jednak na czoło wysuwają się pewne osoby i na początku trochę trudno się zorientować, kto jest kim. Sprawę ułatwi podział postaci na grupy "tematyczne". Dodatkowo najgłówniejsi bohaterowie oznaczeni zostali grubą czcionką:

a)  stali mieszkańcy dworku szlacheckiego w Soplicowie
- Sędzia Soplica (gospodarz Soplicowa, młodszy brat Jacka Soplicy, stryj Tadeusza)
- Tadeusz Soplica (jego 20-letni bratanek)
- Telimena (daleka krewna Horeszków, ciotka Tadeusza (Sędzi nazywa ją siostrą), opiekunka Zosi)
- Zosia (wnuczka Stolnika, podopieczna Telimeny, od dwóch lat mieszkająca z nią w Soplicowie )
- Wojski Hreczecha (daleki krewny Sopliców i opiekun domu, przyjaciel Sędziego, który przed 30 laty był zaręczony z jego córką, Martą)
- Tekla Hreczeszanka,  Wojszczanka (jego córka)
- Woźny (Protazy Baltazar Brzechalski - woźny sądowy)
- służba (np. kucharz, ochmistrzyni, kawiarka itp.)

b) goście Soplicowa - przybyli na sądy graniczne (czyli po to, by pomóc Sędziemu w sprawie sądowej dotyczącej przyznania prawa własności do zamku Horeszków) lub okazjonalnie zapraszani do stołu:

- Ksiądz Robak (no, z tym to jest cała afera!)

- Podkomorzy z rodziną (żona i córki - starszą z nich, Annę, Sędzia początkowo planował zeswatać z Tadeuszem; o drugiej, Róży, wspomina Tadeusz, myśląć, że to z nią stryj chce go oż benić)

- Asesor i Rejent Bolesta - nierozerwalna para urzędników sądowych, łączy ich spór o charty (Kusego i Sokoła)

- kapitan Nikita Nikitycz Ryków (szlachetny Rosjanin, zastępca dowódcy wojsk moskiewskich stacjonujących niedaleko Soplicowa)

- major Płut (dowódca wojsk moskiewskich, zruszczony Polak - dawniej Płutowicz, wyjątkowa kanalia, pijak, łapówkarz i tchórz)

- Żyd Jankiel (karczmarz)
- Ekonom

c) postacie związane z rodem Horeszków (niektóre poznajemy tylko z opowieści)
- Hrabia (ostatni żyjący z rodu, krewny "po kądzieli" - czyli noszący inne nazwisko, bogacz i kosmopolita)
- Stolnik Horeszko (pan rodu, patriota zabity przed ok. dwudziestu laty)
- Ewa (jego córka, również już nieżyjąca - zmarła wywieziona na Sybir)
- Wojewoda (jej mąż, też nieżyjący)
- Zosia (ich córka, wnuczka Stolnika)

- Gerwazy Rębajło (ostatni sługa Horeszków; inaczej zwany Klucznikiem - od piastowanej przed laty funkcji, Szczerbcem - od blizn na łysinie, Półkozicem - od herbów Horeszków wyszytych na ubraniu, Mopanku - od powiedzonka); jego szabla zwie się Scyzorykiem

d) szlachta zaściankowa z Dobrzyna (uczestnicy narady)
- Matyjasz Dobrzyński (72-letni przywódca rodu; zwany również: Kurkiem na kościele - od częstej zmiany partii politycznych, Zabokiem - od chwytania się za bok w poszukiwaniu szabli; Rózeczką - od nazwy tej szabli, Królikiem - od hodowli królików, Maćkiem nad Maćkami - od szacunku dla jego mądrości) 

- Bartek Prusak (od nienawiści żywionej do Prusaków)
- Maciek Kropiciel lub Chrzciciel (od maczugi zwanej Kropidełkiem)
- Bartek Brzytewka (od cienkiej szabli)
- Maciek Konewka (od sztucera z szeroką lufą)
- Bartek Szydełko (od szpady)

- goście spoza Dobrzyna przybyli na naradę w Dobrzyniu:
- Buchman (komisarz z Klecka)
- szlachcic Skołuba
- dwaj Terajewicze
- czterej Stypułkowscy
- trzej Mickiewicze
- i przypisani już do poprzednich grup: Jankiel, Gerwazy, Hrabia

e) postacie historyczne

W rozmowach bohaterów pada wiele imion postaci związanych z historią Polski i Litwy. Protazy wspomina nawet królową Jadwigę i króla Władysława Jagiełłę. Wielokrotnie przywoływana jest też postać Tadeusza Kościuszki.

• wodzowie armii napoleońskiej stacjonujący w mieście - nie uczestniczą bezpośrednio w akcji:

cesarz Napoleon Bonaparte - wielokrotnie wspominany przez bohaterów

książę Józef Poniatowski 

Hieronim Bonaparte - brat cesarza, wspomniany jako król Westfalski Hieronim

gen. Ryszpans i  płk. Kozietulski - wspomniani podczas rehabilitacji Jacka Soplicy

• dowódcy wojsk polskich stacjonujący w Soplicowie i obecni na uczcie :

gen. Jan Henryk Dąbrowski
gen. Karol Kniaziewicz
gen. Ludwik Pac
gen. Kazimierz Małachowski
kpt. Józef Dwernicki - szef szwadronu 15. pułku ułanów

por. Różycki

• dowódcy wojsk polskich stacjonujący w Soplicowie (niewymienieni jako goście na uczcie)

gen. Romuald Giedroyć
gen. Michał Grabowski

• postacie z portretów wiszących w Soplicowie:

Tadeusz Kościuszko

Tadeusz Reytan - poseł nowogrodzki, wspominany przez Wojskiego, który wzrastał w jego domu 

Tadeusz Korsak 
Jakub Jasiński

UWAGA! Postacie główne posuwają akcję do przodu, czyli są sprawcami ważnych wydarzeń tworzących ciąg przyczynowo-skutkowy. Postacie drugoplanowe służą głównie ubarwieniu akcji, nadaniu jej specyficznego kolorytu. Przykładem jest choćby spór Asesora z Rejentem o charty. Postacie z tła "dopełniają" świat przedstawiony, czynią go bardziej realnym (np. żniwiarze na polu). Z kolei postacie historyczne osadzają akcję w konkretnym miejscu i czasie.
     Zatem tytułowy bohater - Tadeusz Soplica - nie jest wcale postacią główną!!!  - zauważcie, że on tylko dość biernie uczestniczy w wydarzeniach, które dzieją się wokół niego. W dodatku jego wątek - mało istotny w kontekście wymowy całego utworu - związany jest przede wszystkim z nieco zagmatwaną historią miłosną. Najważniejszy bohater epopei to... cichy i skromny (do pewnego momentu) ksiądz Robak! Pojawia się on we wszystkich wątkach, a jego postępowanie jest przyczyną i skutkiem wszystkich wydarzeń.

8. Główne wątki "Pana Tadeusza"

a) wątek patriotyczny - najważniejszy wątek akcji związany z postacią księdza Robaka; dotyczy konspiracyjnej działalności bohatera, m.in. przygotowania na Litwie zbrojnego powstania przeciw Moskalom w obliczu zbliżającej się inwazji Napoleona na Moskwę.
Zakładam, że każdy Polak wyssał z mlekiem matki informację, iż ksiądz Robak to Jacek Soplica. Nikogo więc nie powinien zdziwić fakt, że to właśnie on, oskarżony niegdyś (niesłusznie) o konszachty z Moskalami w celu zabicia polskiego patrioty (Stolnika), chce zmazać hańbę z nazwiska Sopliców. Planuje zorganizować powstanie pod wodzą Sędziego, dlatego agituje okoliczną szlachtę. To taka jego jedyna od wstąpienia do klasztoru prywatna zachcianka, bo przecież przez wiele lat działał anonimowo na rzecz ojczyzny jako tajny emisariusz. Do tego wątku zaliczyć więc trzeba wszelkie informacje dotyczące tej działalności zawarte w spowiedzi Jacka Soplicy (ks.X) oraz w rehabilitacji Jacka Soplicy (ks. XI).

b) wątek sensacyjny/wątek sporu o zamek - najciekawszy wątek fabuły (retrospekcja!) i akcji; dotyczy sporu o zamek Horeszków zapoczątkowanego przed ok. 20 laty tragiczną śmiercią Stolnika zastrzelonego przez szlacheckiego watażkę - Jacka Soplicę (starszego brata Sędziego). W nagrodę za zabicie wroga politycznego Moskale przyznali Soplicom większą część dóbr Horeszków, co pozwoliło szaraczkowej szlachcie znacznie się wzbogacić. 

Ten wątek właściwie rozpoczyna akcję, bo właśnie za parę dni podczas trzecich sądów granicznych ma dojść do ostatecznego rozstrzygnięcia dwuletniego sporu o niszczejący od 20 lat zamek sąsiadujący z gruntami Sopliców. Ze względu na wielkie koszta utrzymania budowli nikt nie był nią zainteresowany, ale teraz pojawił się "ostatni z Horeszków, chociaż po kądzieli", a i Sędzia przez lata dorobił się majątku, więc stać go na zamek, który podniesie jego rangę w powiecie. Spór ciągnie się dwa lata. Znudzony procesem Hrabia jest gotów pójść na ugodę, przyjmując w zamian proponowane ziemie, jednak opowieść Gerwazego i późniejsza kłótnia z Soplicami skłaniają go do zmiany decyzji.

Ciekawie poprowadzona narracja ukazuje dwa spojrzenia na sprawę.

• W Księdze II (Zamek) Gerwazy ukazuje sprawę wyłącznie z punktu widzenia wiernego sługi, któremu zdrajca w zmowie z Moskalami zabił z zemsty ukochanego pana, w dodatku wielkiego patriotę.
• W Księdze X (Emigracja. Jacek) z relacji Jacka Soplicy dowiadujemy się, że Stolnik prywatnie był bezwzględnym i wyrachowanym człowiekiem, co doprowadziło młodego szlachcica do stanu, w którym dokonał zbrodni w afekcie. Odpokutował ją całym swoim późniejszym życiem, które poświęcił dla kraju. Okazało się zresztą, (do czego Gerwazy-świadek nie przyznawał się latami) że Stolnik w godzinie śmierci zrozumiał swój błąd i pobłogosławił zabójcę na znak, że mu przebacza. W Księdze XI  (Rok 1812) przy okazji rehabilitacji Jacka Soplicy wiedza czytelnika poszerza się o szczegóły jego poświęcenia dla sprawy niepodległości). 

c) wątek miłosny - najzabawniejszy wątek akcji: dotyczy perypetii miłosnych Tadeusza, Telimeny, Zosi i Hrabiego; 
Telimena, na owe czasy kobieta mocno dojrzała (romantyzm preferował młodziutkie bohaterki), chce wyjść za mąż i najbardziej pasuje jej partner młody i naiwny, którym bez przeszkód mogłaby kierować, czyli właśnie Tadeusz. Tadeusz, już na wstępie, myli młodziutką Zosię z dojrzałą Telimeną i flirtuje z "ciocią" zapamiętale: przy stole, podczas nocnej randki i w Świątyni dumania (łapiąc mrówki), czym budzi zazdrość Hrabiego i Asesora, zainteresowanych piękną światową damą. Budzi też niepokój Sędziego i księdza Robaka, którzy planują wyswatać go z Zosią. Kiedy młodzieniec poznaje Zosię, rozumie, że to ją kocha, ale czuje się zbyt wplątany w układ z Telimeną. Na szczęście kobieta "odpuszcza" i przyrzeka swoje serce Hrabiemu. Zosia obiecuje, że będzie czekać na Tadeusza i dotrzymuje przyrzeczenia, w przeciwieństwie do Telimeny, która po kiku miesiącach zaręcza się z Rejentem. Drugi z odrzuconych konkurentów, Asesor, na złość Telimenie zaręcza się z pięćdziesięcioletnią Teklą Hreczeszanką (córką Wojskiego). Ot i cały wątek...

Są i wątki poboczne, ubarwiające treść epopei, np.

a) wątek sporu Asesora z Rejentem o charty
b) wątek biesiadny (te wszystkie śniadania, wieczerze, bigosy, uczty - omnomnomnom...)
c) wątek hmm... meteorologiczno-przyrodniczy (czyli wschody i zachody słońca, burze, mgły itp.)
d) wątek muzyczno-taneczny (koncerty Wojskiego i Jankiela, polonez)
e) wątek tradycji szlacheckiej (opisy tradycyjnych  strojów, sprzętów, rozrywek, ceremonii itp.)

Przypominam, że wątki dotyczą również każdej z postaci: jest wątek Wojskiego, Hrabiego, Jankiela, Stolnika itp.

Do osobnych wątków należą opowieści i anegdoty:

a) anegdota petersburska Telimeny - ks.II  [w.1578-1643]
b) opowieść Wojskiego o Domejce i Dowejce - ks. IV [w.3512-3640]
c) opowieść Wojskiego o Rejtanie i księciu Denassów (niedokończona) - ks. VIII [w.5941-6007]

9. Wątek - historia życia Jacka Soplicy (materiały do charakterystyki)

a) opis postaci księdza Robaka (ks.I - Gospodarstwo)
b) opowieść Gerwazego (księga II - Zamek)

c) opowieść ks. Robaka o Jacku Soplicy i planach powstańczych (księga VI - Zaścianek)

d) rozmowa braci Sopliców (księga VIII - Zajazd)

e) bohaterskie czyny ks. Robaka w czasie bitwy (księga IX - Bitwa)
f) spowiedź Jacka Soplicy (księga X - Emigracja. Jacek)
g) rehabilitacja Jacka Soplicy (ks. XI - Rok 1812)

10. Serwis zdobiący stół podczas biesiady w Soplicowie - to nie dzisiejszy zestaw naczyń, lecz rodzaj ogromnego srebrnego półmiska wypełnionego białą i kolorową pianą cukrową oraz konfiturami. Wszystko trzymało się na konstrukcji z lasek cynamonu i gałązek wawrzynu naśladujących drzewa. Pod wpływem ciepła piana stopniowo topniała, odsłaniając kolejne kolory i dając złudzenie zmiany pór roku - od zimy, poprzez wiosnę, lato, jesień - do późnojesiennych nagich drzew. Dodatkowo na brzegach półmiska ustawione były porcelanowe figurki szlachciców polskich uczestniczących w sejmikach.

Opis serwisu:

- z czego był zrobiony serwis (kruszec = metal)
- pochodzenie serwisu
- kształt serwisu – ogromne okrągłe naczynie ze szlachetnego metalu

"Tymczasem goście, potraw czekający w sali,
Z zadziwieniem na wielki serwis poglądali,
Którego równie drogi kruszec jak robota.
Jest podanie, że książę Radziwiłł-Sierota 
Kazał ten sprzęt na urząd w Wenecyi zrobić
I wedle własnych planów po polsku ozdobić.
Serwis potem zabrany czasu wojny szwedzkiéj
Przeszedł, nie wiedzieć jaką drogą, w dom szlachecki;
Dziś ze skarbca dobyty zajął środek stoła
Ogromnym kręgiem, na kształt karetnego koła".

- zmiany krajobrazu przedstawionego na serwisie

   - zimowy krajobraz z piany cukrowej i konfitur:

"Serwis ten był nalany ode dna po brzegi

Piankami i cukrami białymi jak śniegi:

Udawał przewybornie krajobraz zimowy.

W środku czerniał ogromny bór konfiturowy,

Stronami domy, niby wioski i zaścianki,

Okryte zamiast śronu cukrowymi pianki (...)"

    - wiosenny krajobraz zielony i kolorowy po stopnieniu białej piany: 

"Ale tymczasem wielki serwis barwę zmienił,

I odarty ze śniegu już się zazielenił.

Bo lekka, ciepłem letnim powoli rozgrzana,

Roztopiła się lodu cukrowego piana

I dno odkryła, dotąd zatajone oku;

Więc krajobraz przedstawił nową porę roku,

Zabłysnąwszy zieloną, różnofarbną wiosną.

Wychodzą różne zboża, jak na drożdżach rosną (...)"

  - letni krajobraz: łany szafranowej (żółtej)pszenicy, srebrnego żyta i czekoladowej gryki oraz sady owocowe:

"Pszenicy szafranowej buja kłos złocisty,

Żyto ubrane w srebra malarskiego listy

I gryka wyrabiana sztucznie z czokolady,

I kwitnące gruszkami i jabłkami sady".

  - jesienny krajobraz:  pod wpływem ciepła topnieją pianki o barwie lata i pojawia się żółty kolor trawy i czerwony kolor liści; liście zaczynają spadać

"Już serwis, jak planeta koniecznym obrotem,

Zmienia porę, już zboża malowane złotem,

Nabrawszy ciepła w izbie powoli topnieją,

Już trawy pożółkniały, liścia czerwienieją,

Sypią się: rzekłbyś, iż wiatr jesienny powiewa (...)"

  - krajobraz późnojesienny, przedzimowy: ukazują się nagie gałęzie drzew - to laski cynamonu i gałązki wawrzynu naszpikowane ziarenkami kminku:

"Na koniec owe chwilą przedtem strojne drzewa,

Teraz, jakby odarte od wichrów i szronu,

Stoją nagie: były to laski cynamonu,

Lub udające sosnę gałązki wawrzynu,

Odziane zamiast kolców ziarenkami kminu".

- porcelanowe figurki szlachty polskiej zdobiące serwis:

"Na krawędziach naczynia stoją dla ozdoby

Niewielkie z porcelany wydęte osoby

W polskich strojach (…)

„(…)Te persony, których tu widzicie bez liku,

Przedstawiają polskiego historię sejmiku,

Narady, wotowanie, tryumfy i waśnie (...)"

- grupy szlachciców zaproszonych przed sejmikiem na ucztę, aby wysłuchać agitacji przedwyborczej; w dwóch grupach szlachta daje się przekonać:

"Oto na prawo widać liczne szlachty grono:

Pewnie ich przed sejmikiem na ucztę sproszono.

Czeka nakryty stolik; nikt gości nie sadza,

Stoją kupkami, każda kupka się naradza.

Patrzcie, iż w każdej kupce stoi w środku człowiek,

Z którego ust otwartych, z podniesionych powiek,

Rąk niespokojnych, widać: mówca — coś tłumaczy,

I palcem eksplikuje, i na dłoni znaczy.

Ci mówcy zalecają swoich kandydatów; 

Z różnym skutkiem, jak widać z miny szlachty bratów.

Wprawdzie tam, w drugiej kupie, szlachta pilnie słucha.

Ten ręce za pas zatknął i przyłożył ucha,

Ów dłoń przy uchu trzyma i milczkiem wąs kręci,

Zapewne słowa zbiera i niże w pamięci;

Cieszy się mówca widząc, że są nawróceni,

Gładzi kieszeń, bo kreski ich już ma w kieszeni".

- w trzeciej grupie agitator trafił na przeciwników swojego kandydata: 

"Lecz za to w trzecim gronie dzieje się inaczej:

Tu mówca musi łowić za pasy słuchaczy.

Patrzcie, wyrywają się i cofają uszy;

Patrzcie, jako ten słuchacz od gniewu się puszy,

Wzniósł ręce, grozi mówcy, usta mu zatyka,

Pewnie słyszał pochwały swego przeciwnika;

Ten drugi, pochyliwszy czoło na kształt byka,

Powiedziałbyś, że mówcę pochwyci na rogi;

Ci biorą się do szabel, tamci poszli w nogi".

- szlachcic niezdecydowany, który będzie głosował przypadkowo:

"Jeden między kupkami szlachcic cichy stoi.

Widać, że człek bezstronny; waha się i boi;

Za kim dać kreskę? nie wie, i sam z sobą w walce,

Pyta losu, wzniósł ręce, wytknął wielkie palce,

Zmrużył oczy, paznokciem do paznokcia mierzy:

Widać, że kreskę swoją kabale powierzy;

Jeśli palce trafią się, da afirmatywę,

A jeżeli się chybią, rzuci negatywę".

- ogłoszenie wyników głosowania:

"Na lewej druga scena; refektarz klasztoru

Obrócony na salę szlacheckiego zboru.

Starsi rzędem na ławach siedzą, młodzi stają

I ciekawi przez głowy w środek zaglądają;

W środku marszałek stoi, wazon w ręku trzyma,

Liczy gałki, szlachta je pożera oczyma,

Właśnie wstrząsnął ostatnią; woźni ręce wznoszą

I imię obranego urzędnika głoszą".

- szlachcic zrywający sejm poprzez wykorzystanie prawa "liberum veto":

"Jeden szlachcic na zgodę powszechną nie zważa.

Patrz, wytknął głowę oknem z kuchni refektarza;

Patrz, jak oczy wytrzeszczył, jak pogląda śmiało,

Usta otworzył, jakby chciał zjeść izbę całą;

Łatwo zgadnąć, że szlachcic ten zawołał: »Veto!«"

- bunt szlachty:

"Patrzcie, jak za tą nagłą do kłótni podnietą,

Tłoczy się do drzwi ciżba, pewnie idą w kuchnię;

Dostali szable, pewnie krwawy bój wybuchnie".

- ksiądz z monstrancją godzi skłócona szlachtę (rola wiary w społeczeństwie polskim):

"Lecz tam na korytarzu, Państwo uważacie

Tego starego księdza, co idzie w ornacie:

To przeor; Sanktissimum z ołtarza wynosi,

A chłopiec w komży dzwoni i na ustęp prosi.

Szlachta wnet szable chowa, żegna się i klęka,

A ksiądz tam się obraca, gdzie jeszcze broń szczęka.

Skoro przyjdzie, wnet wszystkich uciszy i zgodzi".

- zwycięzca wyborów:

"Oto nowy marszałek na ręku stronników

Wyniesion z refektarza. Patrz, jak szlachta braty

Rzucają czapki, usta otwarli, — wiwaty!"

- pokonany w wyborach i jego rozczarowana żona: 

"A tam, po drugiej stronie pan przekreskowany

Sam jeden, czapkę wcisnął na łeb zadumany.

Żona przed domem czeka, zgadła, co się dzieje,

Biedna! oto na ręku pokojowej mdleje;

Biedna! jaśnie wielmożnej tytuł przybrać miała,

A znów tylko wielmożną na lat trzy została!"

11. Motywy występujące w "Panu Tadeuszu"

Takie motywy są najbardziej oczywiste: 

• Dzieciństwo - przecież Soplicowo to wspomnienie Mickiewicza z okresu własnego dzieciństwa, z pięknych czasów, które bezpowrotnie minęły - tu trzeba się oprzeć na cytatach z Epilogu opisujących "kraj lat dziecinnych";
• Przemijanie - podkreślone słowem "ostatni" - "ostatni zajazd", "ostatni, co tak poloneza wodzi" - nostalgiczne wspomnienie szczęśliwych czasów, które już odeszły (Mickiewicz pisze epopeję po upadku powstania listopadowego, a kończy akcję przed klęską Napoleona, koncentrując się tylko na wydarzeniach radosnych i pelnych nadziei) ;
• Arkadia - mityczna kraina szczęśliwości, miejsce obfitujące w dobra natury - taka jest Litwa i Soplicowo we wspomieniach Mickiewicza;  
• Dworek szlachecki - jako ostoja polskości: patriotyczne elementy wystroju, przestrzeganie tradycji szlacheckiej, gospodarność, gościnność itp;
• Wieś  - obraz wsi szlacheckiej, samowystarczalnej, dobrze gospodarowanej, pracowitej, zasobnej w plony natury;
• Szlachta polska - zróżnicowana pod względem majątkowym: magnaci (Stolnik Horeszko), szlachta średniozamożna (Sędzia), szlachta zaściankowa, tzw. szaraczki (Jacek Soplica, Dobrzyńscy);
• Miłość - szczęśliwa (Tadeusz - Zosia) i tragiczna (Jacek - Ewa);
• Zbrodnia i kara - wątek Jacka Soplicy / ks. Robaka, podłoże zbrodni i pokuta;
• Cierpienie - wątek Jacka Soplicy, począwszy od jego upokorzenia przez Stolnika i utraconą miłość, poprzez niesprawiedliwe piętno zdrajcy, aż do pokuty za zbrodnię i całkowitego poświęcenia ojczyźnie;
• Przyroda - jako podkreślenie piękna tamtych czasów (puszcza litewska, sad, ogród, koncert żab, wschody i zachody słońca itp.) ale i jako siła ostrzegająca (kometa) i wspomagająca ludzi (np. burza po bitwie jest wręcz uczestnikiem wydarzeń);
• Przemiana - Jacka Soplicy w ks. Robaka czyli sarmackiego szlachetki w świadomego bojownika o niepodległość ojczyzny - przyczyny i efekty przemiany;
• Wojna - tocząca się w tle wydarzeń, wyczekiwana kampania napoleońska, w ks. XI opisane wkroczenie armii Napoleona na Litwę; 
• Tradycja - staropolskie obyczaje: strój szlachecki (np. pas słucki), zachowanie przy stole, polowania, uczty, serwis, polonez;
• Muzyka - w "Panu Tadeuszu" dużą rolę odgrywają dźwięki i muzyka: np. kurant z Mazurkiem Dąbrowskiego, koncert Wojskiego na rogu ilustrujący przebieg polowania, koncert Jankiela na cymbałach obrazujący historię Polski, polonez - tradycyjny polski taniec,  ale i koncert żab - czyli odgłosy natury;
• Komizm - wiele scen wywołuje uśmiech: nadmiernie wystrojona Telimena, Hrabia obserwujący Zosię w ogrodzie, omyłkowy romans Tadeusza z Telimeną, Telimena walcząca z mrówkami, Wojski ścigający "muchy szlacheckie", spór Asesora z Rejentem, opowieść o Domeyce i Doweyce, petersburska anegdota Telimeny, Rejent przebrany według zachodniej mody - ta epopeja nie może być wyłącznie poważna i patetyczna, bo to przecież wspomnienie ze szczęśliwego dzieciństwa.

12. Adaptacja filmowa "Pana Tadeusza"

      Znany polski reżyser Andrzej Wajda, znany wam zapewne z adaptacji takich lektur jak "Zemsta"" czy Wesele" w roku 1999r. zrealizował  film  na motywach epopei MIckiewicza. Radzę go obejrzeć, żeby ogarnąć całość fabuły i wejśc w klimat epoki. Ale uwaga na zasadnicze różnice między adaptacją a oryginałem:

    a) Utwór Mickiewicza zaczyna się słynną 22-wersową Inwokacją, w której poeta, wzorem twórców antycznych, prosi o natchnienie. Po XII księdze następuje Epilog, gdzie Mickiewicz niejako tłumaczy się, dlaczego w tak trudnych dla Polski czasach napisał utwór pełen nadziei i optymizmu, ku pokrzepieniu serc. (Szczegółowe wyjaśnienie macie w p.3.).  

     b) Natomiast film rozpoczyna się i kończy sceną będącą ilustracją Epilogu. W paryskim mieszkaniu dostrzegamy samego Mickiewicza oraz bohaterów jego dzieła: Tadeusza, Zosię, Hrabiego, Podkomorzego, Wojskiego, Protazego oraz Brzytewkę - starszych o 22 lata, bo akcja przenosi  się do roku 1834, kiedy powstawala epopeja. Wszyscy są smutni, przygnębieni, rozczarowani. Polska już dawno utraciła nadzieje związane z Napoleonem, a teraz jeszcze upadło powstanie listopadowe. Ta filmowa scena to wizja tragicznej przyszłości tych, których zostawiliśmy w książce roześmianych, radosnych, tańczących poloneza. W końcowej scenie filmu Mickiewicz recytuje fragmenty Inwokacji, jakby chciał pokazać, że nieszczęsnym emigrantom pozostały tylko wspomnienia pięknej utraconej ojczyzny. Wymowa filmu jest zatem smutna, odwrotnie niż w epopei.  Ale przecież taka wizja reżysera to realizacja wskazówki samego Mickiewicza: teraz, gdy mamy wolną ojczyznę, już można wspominać czarne karty naszej historii bez rozdrapywania ran. 

"Gdy świat obecnej doli pozazdrości,

Będą czas mieli słuchać o przeszłości!

Wtenczas zapłaczą nad ojców losami

I wtenczas łza ta ich lica nie splami".