CO TRZEBA WIEDZIEĆ O "MISTRZU I MAŁGORZACIE" - post w przygotowaniu

1. Garść informacji o autorze.  

Michaił Bułhakow (1891-1940), lekarz wojskowy, po I wojnie światowej całkowicie poświęcił się literaturze. Zasłynął powieścią "Biała gwardia" (1925) opowiadającą o losach rosyjskiej inteligencji podczas rewolucji. Został przez to uznany za wroga klasowego i pozbawiony możliwości wydawania kolejnych utworów. 

2. Jak powstała najsłynniejsza powieść Bułhakowa? 

"Mistrz i Małgorzata" to dzieło życia pisarza, w którym zawarł swoje osobiste doświadczenia dotyczące problemów artysty w ustroju totalitarnym. Tworzył je z przerwami w latach 1929-1940, a więc przez 11 lat, aż do swoich ostatnich dni. W roku 1929 powstało pierwszych 15 rozdziałów, które zatytułował "Konsultant z kopytem". W kolejnych latach kilkakrotnie przeredagowywał powieść, a nawet spalił jej początkowe fragmenty. Ostatnich poprawek dokonał na łożu śmierci i podobno do końca nie był zadowolony z efektu. 
W ojczyźnie pisarza powieść doczekała się wydania (skróconego przez cenzurę)  dopiero w roku 1966/67, w Polsce - w 1969. Pełną wersję utworu Polacy poznali dopiero w 1981 a Rosjanie w 1989 roku (po zmianach ustrojowych, czyli tzw. pierestrojce).

3. Jaki to gatunek?  

Na pewno powieść, ale jaka? Trudno to określić, bo jest zagadkowa, wieloznaczna i łączy w sobie różne elementy:

a) wewnętrzne przeżycia bohaterów - powieść psychologiczna

b) opis codziennego życia mieszkańców Moskwy - powieść obyczajowa

c) rzeczywistość w ustroju totalitarnym - powieść polityczna

d) ośmieszanie rzeczywistości - powieść satyryczna

e) tematy egzystencjalne - powieść filozoficzna

f) wątek Wolanda i jego świty - powieść fantastyczna

g) wątek Poncjusza Piłata i Jeszuy Ha-Nocri - powieść religijna lub historyczna

h) uniwersalność prawd dotyczących życia człowieka - powieść paraboliczna

Wybitny rosyjski literaturoznawca - Michał Bachtin (1895-1975) [ten sam, który nazwał "Zbrodnię i karę" powieścią polifoniczną] -  uważał, że utwór Bułhakowa to  MENIPPEA.

Wg Wikipedii: Satyra menippejska, menippea – to gatunek literatury satyrycznej. Jej nazwa wywodzi się od imienia greckiego cynika Menipposa. Menippea charakteryzuje się połączeniem pierwiastków fantastycznych i realizmu, prozy i wiersza, a także spajaniem różnych form stylistycznych. Jej bohaterem jest najczęściej mędrzec.

4. O czym to jest?

Fabuła utworu złożona jest z trzech wątków.

1) Szatan Woland, jako mistrz czarnej magii,  przybywa na tydzień do Moskwy lat 30-tych XX wieku, żeby urządzić tu tradycyjny Wiosenny bal pełni księżyca (Bal stu królów) i znaleźć królową tej uroczystości, koniecznie o imieniu Małgorzata. Najpierw zdobywa lokal, w magiczny sposób usuwając z niego dotychczasowych lokatorów. Następnie urządza pokaz magii w teatrze "Variétés", by przyjrzeć się zgromadzonym na widowni mieszkańcom Moskwy. Odkrywa powszechne wady społeczeństwa: korupcję, donosicielstwo, złodziejstwo, pijaństwo, wyuzdanie, chciwość, biurokrację, nadużywanie stanowisk, strach przed władzą, przymusowy ateizm i rozmaite absurdy wynikające z systemu totalitarnego. To tzw. wątek moskiewski.

2) W tle wydarzeń cytowana jest (powieść w powieści) apokryficzna powieść o Poncjuszu Piłacie, prokuratorze Judei, który wbrew swoim przekonaniom, powodowany strachem przed gniewem cesarza, skazał Jezusa na męczeńską śmierć. Jezus z Nazaretu nazywa się tutaj Jeszua-Ha-Nocri, a akcja toczy się w Jeruszalaim. To tzw. wątek historyczny albo biblijny. Poświęcono mu 4 rozdziały (II - Poncjusz Piłat, XVI - Kaźń, XXV - Jak prokurator usiłował ocalić Judę z Kiriatu, XXVI - Złożenie do grobu

Przesłanie powieści zawiera się w jednym zdaniu: Największym grzechem jest tchórzostwo rozumiane jako brak odwagi do przeciwstawienia się złu i niesprawiedliwości w obawie przed utratą własnych przywilejów. 

3) W dziele Bułhakowa jest również wątek miłosny, zasygnalizowany zresztą w tytule. To historia 30-letniej mężatki, Małgorzaty, która potajemnie wiąże się  z 38-letnim pisarzem pracującym nad debiutancką powieścią o Poncjuszu Pilacie. Oboje uważają, że są sobie przeznaczeni. Kobieta wspiera artystę w jego twórczości i nazywa Mistrzem. Ich związek trwa od wiosny do października, kiedy pisarz załamuje się nagonką cenzury, traci mieszkanie wskutek zdrady fałszywego przyjaciela, błąka się po okolicy, a w końcu z własnej woli daje się zamknąć w klinice psychiatrycznej. Zakochani odnajdują się na nowo i pozostają ze sobą na wieczność dzięki wstawiennictwu zarówno szatana jak i Jezusa. 

5. Kiedy toczy się akcja powieści?

Akcja powieści rozgrywa się w ciagu trzech dni - od 1 do 4 maja 1929 roku. Jest to prawosławny Wielki Tydzień, czyli czas przed świętem zmartwychwstania.

1 maja (środa)  - przybycie Wolanda

2 maja (czwartek) - pokaz czarnej magii

3 maja (piątek wieczór/noc) - bal u szatana

4 maja (sobota rano) - odejście sztana i jego świty

6. Gdzie toczy się akcja powieści?

• Centrum wydarzeń: Moskwa, ul. Sadowa 302A/50 - pięciopokojowe mieszkanie na czwartym piętrze. Dwa lata temu należało do wdowy po jubilerze, która trzy pokoje odnajmowała. Pewnego poniedziałku, a następnie środy, lokatorzy jeden po drugim nie wrócili do domu, wkrótce znikła również właścicielka i jej służąca. Tydzień później wprowadzili się tam dwaj moskiewscy prominenci: prezes zarządu Massolitu, Berlioz (3 pokoje), i dyrektor teatru "Variétés", Lichodiejew (2 pokoje), obaj z małżonkami, które w ciągu miesiąca również przepadły, ale przynajmniej jedna raczej z własnej woli :-) Kiedy zaczyna się akcja, Berlioz ginie pod kołami tramwaju, Lichodiejew zostaje teleportowany przez szatana do Jałty, a ich służąca Grunia delegowana na urlop do Woroneża. Prezes spółdzielni mieszkaniowej, do której należy kamienica, Bosy, wrobiony przez Korowiowa (pomocnik Wolanda) w spekulacje walutowe, zostaje aresztowany, a jedyny świadek jego aresztowania, Kwascow, sąsiad spod nr 11, znika. Na przesłuchaniu Bosy denuncjuje sekretarza zarządu spółdzielni - Proleżniewa, który najprawdopodobniej zostaje zatrzymany. Tak Woland zdobywa lokal na bal, wykorzystując powszechne w ustroju totalitarnym metody pozbywania się niewygodnych obywateli. Warto dodać, że szatan wprowadza w przestrzeń mieszkania tzw. piąty wymiar, tzn. że może się ono dowolnie powiększać, być miejscem magicznych wydarzeń, gościć postacie z zaświatów, ale dla niewtajemniczonych nadal pozostaje zwykłym pustym lokalem. 

- Michał Aleksandrowicz Berlioz - redaktor miesięcznika literackiego i prezes zarządu jednego z największych stowarzyszeń literackich Moskwy (Massolitu), uśmiercony na początku powieści 

• Klinika psychiatryczna doktora Strawińskiego - nowoczesny luksusowy szpital pod Moskwą, gdzie trafiają wszyscy, których zachowanie odbiega od norm uznanych przez władze. Pacjentów dostarcza pogotowie i milicja, są oni diagnozowani jako schizofrenicy (tzw. schizofrenia bezobjawowa) i przetrzymywani w zamknięciu. Owi pacjenci to:

- poeta Iwan Nikołajewicz Ponyriow, pseud. Bezdomny (pokój 117) - za niedorzeczne zachowanie po śmierci Berlioza oraz nieskładne opowieści o Poncjuszu Piłacie i spotkaniu z Wolandem, Korowiowem oraz Behemotem. 

- Mistrz (pokój 118) -  niedoceniony przez krytykę pisarz, wyrzucony podstępem z domu, zgłosil się do kliniki dobrowolnie.

- Nikanor Iwanowicz Bosy (pokój 119) - skorumpowany prezez spółdzielni za nonsensowne opowieści o przemianie rubli w dolary

- Żorż Bengalski, konferansjer (pokój 120)  - z powodu szoku po utracie i odzyskaniu głowy

- chór - pracownicy oddziału komisji nadzoru widowisk i rozrywek lżejszego gatunku - gdyż nie mogli przestać śpiewać

• Teatr "Variétés" - miejsce spektaklu czarnej magii Wolanda i późniejszych magicznych wydarzeń

Pracownicy:

- Stiepan Lichodiejew - dyrektor

- Rimski - dyrektor finansowy

- Iwan Warionucha - administrator

- Łastoczkin - główny księgowy

- Żorż Bengalski - konferansjer

- Andriej Sokow - bufetowy

Urzędnicy współpracujących instytucji kulturalnych:

- Prochor Piotrowicz (komisja nadzoru widowisk i rozrywek lżejszego gatunku)

- Arkadiusz Siemplejarow (komisja akustyczna)

• Gribojedow, dom Gribojedowa - budynek Massolitu, jednego z najwięszych stowarzyszeń literackich. Można tu się zabawić i dobrze zjeść, ale korzystają z tego wyłącznie posiadacze legitymacji (podział społeczeństwa na "lepszych" i "gorszych"). 
• mieszkanie Mistrza na Arbacie, dwa pokoiki w suterenie podstępem odebrane mu przez fałszywego przyjaciela - Alojzego Mogarycza
• mieszkanie Małgorzaty - piętro luksusowej willi w zaułku nieopodal Arbatu; służąca Natasza
• sklep Torgsinu - luksusowe towary dla cudzoziemców i posiadaczy obcej waluty
• Dom Dramaturga i Literata (Dramlit) - mieszkanie nr 84 krytyka Łatuńskiego - zdemolowane przez Małgorzatę 

• Jeruszlaim 

- Jeszua -Ha-Nocri (Jezus Nazarejczyk Chrześcijanin)

- Poncjusz Piłat

7. Bohaterowie powieści

Można ich podzielić na dwie grupy: fikcyjnych (realistycznych i fantastycznych) oraz historycznych (z powieści o Poncjuszu Piłacie). 

Postacie fantastyczne to Woland i jego świta: 

Woland - profesor czarnej magii, wysoki mężczyzna o różnokolorowych oczach (czarne i zielone); szatan; w rzeczywistości wyglada jak mrok

Korowiow (Fagot) - rudy błazen w kraciastym ubraniu; w rzeczywistości ponury ciemnofioletowy rycerz sztana

Behemot - czarny kocur lub grubas o kociej twarzy; w rzeczywistości młodziutki paź-demon (mój ulubiony bohater - wprowadza taką dawkę absurdalnego humoru, że już dla niego samego warto przeczytać powieść :-) 

Azazello - mężczyzna z wystającym kłem i bielmem na oku; w rzeczywistości demon-morderca

Hella - wampirzyca, naga kobieta

Abaddon - (mężczyzna w czarnych okularach, pojawia się na balu); anioł zagłady - neutralny (nie służy ani złu, ani dobru)

Postacie historyczne występują w wątku jerozolimskim:

Jeszua -Ha-Nocri (Jezus Nazarejczyk Chrześcijanin)

Poncjusz Piłat

8. Konstrukcja powieści (i treść w pigułce)

Utwór składa się z dwóch części. W pierwszej jest 18 rozdziałów, w drugiej 14 + Epilog. Razem 32 rozdziały + Epilog. Rozdziały są ponumerowane po kolei i każdy ma tytuł bezpośrednio związany z treścią.

Część I:

1)   Nigdy nie rozmawiaj z nieznajomymi - dyskusja literatów Berlioza i Ponyriowa (Bezdomnego) z tajemniczym profesorem o dowodach na istnienie Jezusa i Boga; przepowiednia Wolanda dotycząca rychłej śmierci Berlioza; początek opowieści o Piłacie.

2)   Poncjusz Piłat - pierwsze spotkanie Jeszui z Piłatem i decyzja o wyroku śmierci.

3)   Dowód siódmy - śmierć Berlioza pod tramwajem.

4)   Pogoń - Bezdomny próbuje ścigać tajemniczego profesora.

5)   Co się stało w Gribojedowie? - dziwne zachowanie Bezdomnego skutkuje odesłaniem go do kliniki psychiatrycznej.

6)   Schizofrenia, zgodnie z zapowiedzią - u nowego pacjenta zostaje zdiagnozowana schizofrenia.

7)   Fatalne mieszkanie - spotkanie Lichodiejewa z Wolandem w sprawie kontraktu na występ w teatrze, teleportacja Lichodiejewa do Jałty.

8)   Pojedynek profesora z poetą - rozmowa Bezdomnego z dyrektorem szpitala.

9)   Głupie dowcipy Korowiowa - Korowiow wręcza prezesowi spółdzielni mieszkaniowej 400 rubli łapowki za zgodę na zamieszkanie Wolanda w mieszkaniu Berlioza, po czym donosi na niego władzom; podczas rewizji ruble zamieniają się w dolary i Bosy zostaje aresztowany.

10) Wieści z Jałty - Rimski i Warionucha nie wierzą w wyjazd dyrektora do Jałty. 

11) Rozdwojenie Iwana - w szpitalu Bezdomny bezskutecznie próbuje napisać zawiadomienie o przestępstwie.

12) Czarna magia oraz jak ją zdemaskowano - pokaz czarnej magii w teatrze Variétés. 

13) Pojawia się bohater - w szpitalu spotkanie Bezdomnego z Mistrzem, autorem powieści o Poncjuszu Piłacie. 

14) Chwała kogutowi! - nocne przeżycia Rimskiego po przedstawieniu: wizyta Warionuchy-wampira i gnijącej kobiety zakończona pianiem koguta; ucieczka Rimskiego do Leningradu.

15) Sen Nikanora Iwanowicza - oddawanie waluty w teatrze, sen o Nagiej Górze.

16) Kaźń - opis kaźni skazańców, śmierć Jeszui (przebicie serca włócznią). 

17) Niespokojny dzień - piątek, dzień po występie Wolanda policja go poszukuje; znikają afisze i umowy; pieniądze w kasie zamieniają się w obcą walutę - aresztowanie księgowego.

18) Pechowi goście - wizyta Popławskiego (wuja Berlioza) oraz Sokowa (bufetowego) w mieszkaniu na Sadowej.

CZĘŚĆ II:

19) Małgorzata - rozmowa Małgorzaty z Azazello, który proponuje jej uczestnictwo w balu i daje tajemniczy krem.

20) Krem Azazella - krem zamienia Małgorzatę w piekną czarownicę na miotle.

21) Lot - zdemolowanie mieszkania krytyka Łatuńskiego.

22) Przy świecach - przybycie na bal, rola gospodyni balu.

23) Wielki bal u szatana - przygotowania do balu; przybycie gości;  Frieda z chusteczką. Woland z głową Berlioza.

24) Wydobycie Mistrza - po balu Malgorzata prosi o darowanie kary Friedzie i przywroócenie Mistrza; Woland odzyskuje maszynopis ksiązki o Piłacie; po powrocie do sutereny Małgorzata czyta powieść.

25) Jak prokurator usiłował ocalić Judę z Kiriatu - obawy Piłata o życie Judy.

26) Złożenie do grobu - Judę, spieszącego na spotkanie z kochanką, napada dwóch mężczyzn, jeden z nich zabija go nożem. 

27) Zagłada mieszkania numer pięćdziesiąt - śledztwo w sprawie tajemniczych wydarzeń, spalenie mieszkania na Sadowej.

28) Ostatnie przygody Korowiowa i Behemota - wizyta Korowiowa i Behemota w Gribojedowie, spalenie budynku. 

29) Przesądzone zostają losy Mistrza i Małgorzaty - Mateusz Lewita w imieniu Pana prosi Wolanda, aby obdarzył spokojem Mistrza.

30) Czas już! Czas! - Azazelleo częstuje Mistrza i Małgorzatę zatrutym winem, po czym zmartwychwstali kochankowie odlatuja z nim na koniach.

31) Na Worobiowych Górach - Woland ze świtą oraz Mistrz i Małgorzata żegnają Moskwę.

32) Przebaczenie i wiekuista przystań - na księżycu Mistrz uwalnia Piłata i umożliwia mu spotkanie z Jeszuą, a sam z Małgorzatą zamieszkują na wieczność w małym domku.  

Epilog - życie w Moskwie wraca do normy, tylko Bezdomnego nawiedzają sny o kaźni na Nagiej Górze.

9. Znaczenie motta powieści:

...Więc kimże w końcu jesteś?

– Jam częścią tej siły, która wiecznie zła pragnąc, wiecznie czyni dobro.

To cytat z Fausta Goethego, obrazujący dialog doktora z diabłem Mefistofelesem. BInspirację tym romantycznym dziełem można dostrzec w powieści wielokrotnie, choćby w tytule (Małgorzata to była również ukochana Fausta) czy postaci szatana Wolanda, który na tle zła panującego w Moskwie wydaje się postacią pozytywną.