Matura ustna spędza sen z powiek, bo wymaga natychmiastowej niemal odpowiedzi, a zakres wiedzy bardzo szeroki. Żadnych punktów na studia nie daje, ale bez niej studia niemożliwe...
Problematyka lektur w miarę opanowana, co ważniejsze przekazy ikonograficzne wykute na blaszkę, a tu taki pech - pytanie z nauki o języku! Czasem nawet nie wiadomo, od czego zacząć, bo w szkole te tematy na ogół traktowane są po macoszemu. A na egzaminie ustnym najgorsze jest milczenie, bo wtedy nie dajesz szans ani sobie, ani komisji. Kiedy już zaczniecie, komisja z pewnością poda pomocną dłoń, zadając pytania pomocnicze. Zapewniam - im też zależy na waszym sukcesie.
Poniżej macie serię zagadnień pojawiających się w różnej formie na maturze ustnej. Zwykle towarzyszą im teksty, do których należy się odnieść. Ja podaję suchą teorię okraszoną przykładami. Jeśli to ogarniecie - egzamin z nauki o języku nie sprawi większych problemów.
1. Język jako system znaków (dwustopniowy i dwuklasowy)
Znak = sygnał lub oznaka/symptom - znany i zrozumiały w danej społeczności. Składa się z formy postrzeganej różnymi zmysłami (wzrokiem, słuchem, węchem, dotykiem i smakiem) oraz treści, czyli znaczenia. Mogą uzupełniać a czasem nawet zastępować przekaz językowy. Znaki dzielimy na:
- oznaki/symptomy naturalne - znaki stworzone przez naturę, a interpretowane przez człowieka na podstawie jego wiedzy o świecie (np. chmura = będzie deszcz, pierwsza jaskółka = nadchodzi wiosna, dym = gdzieś się pali ogień, gorące czoło = podwyższona temperatura, choroba itp.)
- sygnały umowne/konwencjonalne - znaki oparte o umowę społeczną, celowo stworzone przez ludzi dla przekazania konkretnej informacji.
Sygnały umowne dzielimy na:
- obrazy/ikony = czytelne sygnały = obrazek odnosi sie do rzeczywistości, przedstawia to, o czym mówi - znaki drogowe (np. zakręt, przejście dla pieszych), naklejki informacyjne (np. sposób konserwacji ubrań: przekreślone żelazko = nie prasować), oznakowania pomieszczeń (np. toaleta dla pań: figura kobiety) itp.
- symbole = sygnały odczytywane zgodnie z przyjętym w danej społeczności zwyczajem np. w Polsce symbole narodowe to - godło (biały orzeł na czerwonym tle), flaga (biało-czerwona), hymn (mazurek Dąbrowskiego) - w innych społecznościach te symbole mogą nic nie znaczyć
- znaki językowe (werbalne) = słowa/wyrazy nazywające określone elementy rzeczywistości - są to najbardziej precyzyjne znaki
Do znaków (naturalych i umownych) zaliczamy również mowę ciała, gesty, ruchy, mimikę, różne dźwięki oraz sygnały wizualne itp.
Język jest systemem składającym się ze zbioru umownych (konwencjonalnych) znaków odbieranych zmysłem słuchu (ciąg dźwięków = wyraz), wzroku (ciąg liter = wyraz) oraz dotyku (ciąg liter w piśmie Braille'a). Ten system zrozumiały jest tylko dla społeczności, która się nim posługuje. Język żywy jest systemem otwartym, podlegającym ciągłej ewaluacji gdyż można go stale uzupełniać o nowe elementy (wyrazy). Język martwy (np. łacina) jest systemem zamkniętym.
Znakiem w języku jest wyraz/słowo - to najbardziej precyzyjny ze wszystkich znaków. Wyrazy składają się z mniejszych pozajęzykowych elementów (fonemy, głoski), same zaś stanowią elementy struktur złożonych (zdanie, tekst). Wg tej zasady uczyliście się gramatyki: najpierw fonetyka (nauka o głoskach), potem słowotwórstwo (nauka otworzeniu wyrazów) i fleksja (nauka o odmianie wyrazów) a na końcu składnia (nauka o budowie zdania).
Wyrazy mogą być wieloznaczne (homonimy) - np. zamek = budowla, zamek = w drzwiach, zamek = w kurtce), bliskoznaczne (synonimy) - ta sama lub podobna treść, np. dom, budynek, gmach).
Czyli cechami języka jako systemu są:
- obecność nadawcy i odbiorcy
- umowność
- abstrakcyjność = możliwość wyrażania zjawisk i pojęć np. spoza świata realnego
- dwustopniowość (są w nim znaki=litery oraz diakryty=kreski i ogonki zmieniające wymowę (w języku polskim mamy tego 9 sztuk: ą, ć, ę, ł, ń, ó, ś, ź, ż)
- dwuklasowość: słownik i gramatyka
- umowność
- abstrakcyjność = możliwość wyrażania zjawisk i pojęć np. spoza świata realnego
- dwustopniowość (są w nim znaki=litery oraz diakryty=kreski i ogonki zmieniające wymowę (w języku polskim mamy tego 9 sztuk: ą, ć, ę, ł, ń, ó, ś, ź, ż)
- dwuklasowość: słownik i gramatyka
- występowanie w formie dźwiękowej (mówionej, fonicznej) = tej ważniejszej i graficznej (pisanej)
- budowanie struktur złożonych z elementów prostych (fonem - głoska - wyraz - zdanie - tekst)
- otwartość
- występowanie wyrazów wieloznacznych i bliskoznacznych
2. Różnice między językiem mówionym a pisanym.
2. Różnice między językiem mówionym a pisanym.
Język ogólnopolski (literacki, narodowy) podlega zasadom gramatyki i ortografii. Dzieli się na język pisany i mówiony. Najogólnie rzecz ujmując, wypowiedź pisana jest staranniejsza, bo mamy więcej czasu na jej sformułowanie. W wypowiedzi ustnej zwracamy uwagę głównie na treść, choć sposób jej przekazania może dać odbiorcy bardzo wiele informacji o nadawcy i jego kulturze...
Cechy języka mówionego:
Cechy języka mówionego:
- spontaniczność
- błędy językowe (nadużywanie spójników i zaimków, powtórzenia, wtrącenia, inwersje itp.)
- dialog (przecież to najczęściej rozmowa)
- krótkość wypowiedzi
- bezpośredni kontakt z odbiorcą - wspomaganie się mimiką i gestykulacją
Cechy języka pisanego:
- forma dopasowana do treści
- poprawność językowa
- monolog
- dowolna długość wypowiedzi
- brak bezpośredniego kontaktu z odbiorcą
3. Czym jest akt mowy? To nic innego jak komunikat językowy, zrozumiały wyłącznie dla tych, którzy znają kod, czyli mówią tym samym językiem. Ale i ludzie jednej narodowości mogą mieć problemy z porozumieniem się, jeśli ktoś mówi niepoprawnie i zakres jego słownictwa jest ubogi. Albo jeśli używa słownictwa gwarowego czy specjalistycznego. Oto dlaczego warto poszerzać wiedzę o języku ojczystym i umiejętności krasomówcze ;-) Warunkiem dobrej komunikacji jest właściwy kod, czyli: odpowiedni zakres słownictwa, zasady gramatyczne oraz poprawność językowa. Trzeba też dopasować komunikat do danej sytuacji, żeby odbiorca zrozumiał temat, przyczynę i cel rozmowy. Dobry nauczyciel na początku lekcji powinien wam powiedzieć, czemu będzie ona poświęcona i co z tego ma wyniknąć, niedobry każe rozwiązywać jakieś "niepotrzebne" zadania ;-)
Współczesne komunikaty językowe często wzbogacone są innymi kodami, np. muzyką czy obrazem (np. w reklamach), a w języku żywym - mową ciała.
Autorem najbardziej popularnego modelu komunikacji językowej jest Roman Jakobson (1896-1982), wybitny rosyjski językoznawca, poliglota i erudyta.
Model komunikacji językowej wg Romana Jakobsona.
4. Rodzaje aktów mowy.
Według współczesnego filozofa-językoznawcy, Johna Searle’a, akty mowy można podzielić na:
bezpośrednie - rozumiane niezaleznie od sytuacji, np. Zamknij okno.
pośrednie - rozumiane różnie w zależności od kontekstu wypowiedzi, np. okrzyk: Och! może wyrażać różne stany emocjonalne
Searle wyróżnia pięć typów aktów mowy:
akty asertywne – w których nadawca wyraża swoje sądy np. wątpienie, podziw, przeczenie itp. (Nie wierzę w to, co mówisz. Bardzo mi się podoba twoje auto.)
akty dyrektywne – których celem jest wywarcie wpływu na odbiorcę, np. rozkazy, prośby, pytania. (Po drodze kup pomidory. Nie wychylać się!)
akty komisywne – których celem jest podjęcie działania albo zobowiązanie sie do czegoś, np. obietnice. (Od jutra wstaję o siódmej. Przyrzekam bronić honoru ojczyzny.)
akty ekspresywne – których celem jest wyrażenie własnych stanów emocjonalnych, postaw np. gratulacje, kondolencje. (Cieszę się ogromnie z twojego sukcesu. Serdecznie ci współczuję. To straszne!)
akty deklaratywne – których celem jest stworzenie nowego stanu rzeczy. (Otwieram zebranie. Przyznaję pani tytuł magistra farmacji.)
Nawet jeśli nie zapamiętacie tych skomplikowanych nazw, to warto wiedzieć, po co w ogóle zabiera się głos. A to właśnie rodzaje aktów mowy.
5. Jakie funkcje przypisywane są językowi? Teorie dotyczące funkcji języka powstały dopiero w XX wieku. Oto najbardziej znane:
Funkcja języka według Karla Bühlera to bezpośrednie oddziaływanie języka na uczestników aktu mowy. Wyróżnił 3 podstawowe funkcje języka:
Funkcja znaku (przypisywana wyłącznie jezykom naturalnym = powstałym w drodze historycznego rozwoju) - czyli przedstawianie i opisywanie rzeczywistości.
Funkcja wyrażania siebie - czyli ekspresywne wyrażanie pewnych psychologicznych i fizjologicznych stanów oraz cech nadawcy poprzez odpowiednie słownictwo i interpunkcję.
Funkcja apelacyjna, impresywna - czyli oddziaływanie na odbiorcę poprzez prośbę, rozkaz itp., np. zaśpiewaj, podejdźcie.
Teorię Bühlera rozwinął Roman Jakobson, autor najbardziej popularnego modelu komunikacji językowej. Z tego własnie modelu wywiódł sześć różnych funkcji języka, które zależą od tego, na czym skupia się dany komunikat. Nazwy niektórych z tych funkcji powtstały później i nie są autorstwa Jakobsona.
1)funkcja ekspresywna/emotywna/afektywna – gdy komunikat skupiony jest na nadawcy (przekazuje jego odczucia i emocje);
2)funkcja poznawcza/oznaczająca/denotatywna/informatywna/kognitywna – gdy komunikat skupiony jest na kontekście (wspólnym świecie nadawcy i odbiorcy) - dotyczy zdobywania wiedzy o świecie i porządkowania jej, wyrażania myśli i poglądów;
3)funkcja poetycka/autoteliczna – gdy komunikat skupiony jest na samym sobie (na budowie i estetyce tekstu);
4)funkcja fatyczna – gdy komunikat skupiony jest na podtrzymaniu kontaktu z odbiorcą (zwroty poiwtalne, zawołania;
5)funkcja metajęzykowa – gdy komunikat skupiony jest na samym kodzie (zawiera informacje o samym języku, jego budowie i znaczeniu - w tekstach językoznawczych)
6)funkcja impresywna/konatywna – gdy komunikat skupiony jest na odbiorcy (chce wywrzeć na niego wpływ, do czegoś go zmusić)
Warto też wspomnieć o funkcji społecznej - język buduje więź społeczną, tworzy naród i jego tożsamość.
Warto też wspomnieć o funkcji społecznej - język buduje więź społeczną, tworzy naród i jego tożsamość.
- funkcja komunikatywna = przekazywanie określonych informacji
- poznawcza (informatywna) = komunikat nastawiony na kontekst wypowiedzi, o treści informacyjnej lub edukacyjnej (np. artykuły prasowe, podręczniki)
- ekspresywna (emotywna) = komunikat nastawiony na nadawcę wypowiedzi, zawierający przeżycia i emocje nadawcy (ja) (np. dzienniki, pamiętniki, reportaże)
- impresywna (konatywna) = komunikat nastawiony na odbiorcę wypowiedzi, zawierający apel, odezwę do odbiorcy (ty, wy) (np. liryka zwrotu do adresata, przemówienia)
- poetycka (autoteliczna) = komunikat nastawiony na formę wypowiedzi, zawierający liczne środki artystyczne charakterystyczne dla języka poezji (np. poezja, proza poetycka)
- funkcja fatyczna = nawiązanie lub podtrzymanie kontaktu z rozmówcą (np. wszelkie zwroty powitalne i pozegnalne, potakiwanie, zaprzeczanie, nawoływanie itp.)
Język jako wartość
Język ma wartość użytkową, bo jest podstawowym narzędziem komunikacji międzyludzkiej.
Język ma też wartość poetycką/autoteliczną, czyli nie zawsze służy przekazowi informacji, czasem stanowi wartość samą w sobie - gdy ważniejszy jest przekaz estetyczny, oryginalność itp.
Każda epoka literacka wypracowała sobie własne formy językowego wyrazu.
Jakie środki retoryczne zawiera przemówienie?
Zacznijmy od kompozycji dobrego przemówienia. Składa się ono z pięciu części:
1) wstęp - zainteresowanie słuchaczy tematem
2) opowiadanie - przebieg wydarzeń związanych z tematem
3) argumentacja - przemyślane i uporządkowane przykłady (logiczne/rzeczowe/emocjonalne)
4) odparcie ewentualnych zarzutów
5) podsumowanie wywodów
Podstawowe środki retoryczne to:
pytanie retoryczne (bez oczekiwania odpowiedzi)
epitet
porównanie
metafora
elipsa (zdanie z pominiętą częścią, np. orzeczeniem)
apostrofa (uroczysty zwrot do adresata)
gradacja (wyliczenie elementów)
peryfraza (omówienie)
A co z manipulacją językową?
Tu wchodzimy na śliski grunt... polityki. Trzeba zacząć od porównia retoryki, czyli sztuki pięknego mówienia (krasomówstwa) oraz erystyki, czyli sztuki prowadzenia sporów.
Celem retoryki jest przekonanie słuchaczy do swojego widzenia świata, nakłonienie ich do czegoś, ale nie za wszelką cenę. Przypomnijcie pieśń Kochanowskiego "Wsi spokojna" - zachwycał się życiem na wsi, podając jego pozytywne przykłady.
Celem erystyki jest przede wszystkim pokonanie przeciwnika, udowodnienie mu swoich racji za wszelką cenę i tu właśnie jest miejsce na manipulację językową, czyli rozmyślne wykorzystanie środków językowych, aby wpłynąć na poglądy odbiorcy kompletnie nieświadomego tych działań.
I tu się zaczyna to, co znamy z przekazów w tzw. masmediach, czyli:
- odwoływanie się do tzw. wartości uniwersalnych,
- bazowanie na uogólnieniach,
- wyłącznie negatywne ocenianie przeciwnika,
- zadawanie podchwytliwych pytań,
- podawanie informacji wyselekcjonowanych, tendencyjnych a nawet nieprawdziwych i wyciąganie z nich wniosków podkreślających własne racje.
Tylko jeśli będziecie świadomi tych mechanizmów, nie dacie się zmanipulować.
Język jako wartość
Język ma wartość użytkową, bo jest podstawowym narzędziem komunikacji międzyludzkiej.
Język ma też wartość poetycką/autoteliczną, czyli nie zawsze służy przekazowi informacji, czasem stanowi wartość samą w sobie - gdy ważniejszy jest przekaz estetyczny, oryginalność itp.
Każda epoka literacka wypracowała sobie własne formy językowego wyrazu.
Jakie środki retoryczne zawiera przemówienie?
Zacznijmy od kompozycji dobrego przemówienia. Składa się ono z pięciu części:
1) wstęp - zainteresowanie słuchaczy tematem
2) opowiadanie - przebieg wydarzeń związanych z tematem
3) argumentacja - przemyślane i uporządkowane przykłady (logiczne/rzeczowe/emocjonalne)
4) odparcie ewentualnych zarzutów
5) podsumowanie wywodów
Podstawowe środki retoryczne to:
pytanie retoryczne (bez oczekiwania odpowiedzi)
epitet
porównanie
metafora
elipsa (zdanie z pominiętą częścią, np. orzeczeniem)
apostrofa (uroczysty zwrot do adresata)
gradacja (wyliczenie elementów)
peryfraza (omówienie)
A co z manipulacją językową?
Tu wchodzimy na śliski grunt... polityki. Trzeba zacząć od porównia retoryki, czyli sztuki pięknego mówienia (krasomówstwa) oraz erystyki, czyli sztuki prowadzenia sporów.
Celem retoryki jest przekonanie słuchaczy do swojego widzenia świata, nakłonienie ich do czegoś, ale nie za wszelką cenę. Przypomnijcie pieśń Kochanowskiego "Wsi spokojna" - zachwycał się życiem na wsi, podając jego pozytywne przykłady.
Celem erystyki jest przede wszystkim pokonanie przeciwnika, udowodnienie mu swoich racji za wszelką cenę i tu właśnie jest miejsce na manipulację językową, czyli rozmyślne wykorzystanie środków językowych, aby wpłynąć na poglądy odbiorcy kompletnie nieświadomego tych działań.
I tu się zaczyna to, co znamy z przekazów w tzw. masmediach, czyli:
- odwoływanie się do tzw. wartości uniwersalnych,
- bazowanie na uogólnieniach,
- wyłącznie negatywne ocenianie przeciwnika,
- zadawanie podchwytliwych pytań,
- podawanie informacji wyselekcjonowanych, tendencyjnych a nawet nieprawdziwych i wyciąganie z nich wniosków podkreślających własne racje.
Tylko jeśli będziecie świadomi tych mechanizmów, nie dacie się zmanipulować.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz