CO TRZEBA WIEDZIEĆ O "ZDĄŻYĆ PRZED PANEM BOGIEM"

Streszczeń i opracowań tej lektury jest mnóstwo i nie zamierzam ich powielać ani linkować. Mój post dotyczy powtórki dla tych, którzy czytali tekst bądź w alternatywny 😏 sposób zapoznali się z jego treścią. Wskażę najistotniejsze elementy do zapamiętania. Zatem - do dzieła.

1. Geneza utworu:

      Pracując jako dziennikarka "Polityki", Hanna Krall poprosiła łódzkiego kardiochirurga, Marka Edelmana, o skonsultowanie jej artykułu dotyczącego operacji serca. Zapytała go przy okazji o pobyt w getcie i z tej rozmowy narodził się artykuł "Sposób umierania" ("Odra" marzec 1975), w którym Edelman po raz pierwszy od 1946 r. zabrał głos na temat okoliczności likwidacji getta.  Dziennikarka kontynuowała wywiad do listopada, przez miesiąc porządkowała notatki, aż w rok po artykule ukazała się  książka "Zdążyć przed Panem Bogiem" (pierwodruk "Odra" 1976, nr 4-7, wyd. książkowe 1977). 

2. Budowa utworu

   Utwór zaliczamy do literatury faktu. Jego kompozycję charakteryzuje dwuplanowość czasu i przestrzeni, gdyż akcja dotyczy zarówno wydarzeń w warszawskim getcie w latach 1942-1943, jak i powojennej pracy łódzkich kardiochirurgów. Wydarzenia nie są ułożone chronologicznie, to ciąg luźnych wspomnień, powtórzeń, ogólników i detali.

    Utwór składa się z 15 wyodrębnionych graficznie części, z których tylko 5 zachowuje formę wywiadu z Markiem Edelmanem, a pozostałe to różnego rodzaju relacje odautorskie.

1. Wywiad z Markiem Edelmanem -  wybuch powstania w getcie 19 kwietnia 1943 r., pierwsze walki, samobójstwo Anielewicza, przejęcie dowództwa przez Edelmana, wspomnienie bohaterstwa Klepfisza, funkcja Edelmana w getcie (goniec szpitalny, wyławiał "chorych" z Umschlagplatzu), numerki życia, otrucie morfiną dzieci, samobójstwo Czerniakowa; 

2. Opis różnych reakcji czytelników na wcześniejszy wywiad z Edelmanem pt. Wyznanie ostatniego przywódcy getta warszawskiego, oburzenie za "odarcie wszystkiego z wielkości", kontrowersje wokół opisu malowania ryb przez Anielewicza, wspomnienie podróży do USA (1963) na spotkanie z przywódcami związków zawodowych, wspomnienie Antka i Celiny, niejasności dotyczące liczby żydowskich bojowników (wg Edelmana - 220, wg Antka - ok. 600),  

3. Informacja, że Edelman od 1946 r. nie wypowiadał się na temat wydarzeń w getcie, gdyż jego sprawozdanie uznano za zbyt obojętne, a on sam nie nadawał się na bohatera.

4. Relacja odautorska - wspomnienie jazdy tramwajem po opuszczeniu getta, porównanie estetycznej śmierci Krahelskiej z nieefektowną śmiercią brzydkich Żydów, opis głodu w getcie i badań klinicznych choroby głodowej (materiał sekcyjny - 3282 zgony, wyróżniono 3 stadia choroby) 

5. Relacja odautorska - opowieść o profesorze Janie Mollu (jeszcze bez nazwiska), jego pacjentach (Gertrudzie Kwapisz, Rudnym, Bubnerowej, Rzewuskim) oraz obawach związanych z podejmowaniem decyzji o ryzykownych operacjach (czy w razie śmierci pacjenta nie zostaną uznane za eksperymentowanie niezgodne z etyką lekarską); profesor zdobył doświadczenie, operując rannych partyzantów i żołnierzy.

6. Informacja o nagrodzie im. dr Elżbiety Chętkowskiej za wybitne osiągnięcia w kardiologii - ufundowanej z honorariów za jej pracę naukową "Zawał serca" współautorstwa Edelmana, znowu o funkcji Edelmana w getcie (odnosił do stacji sanepid krew chorych na tyfus i stał przy wejściu na Umschlagplatz), nawiązanie do filmu Bossaka "Requiem dla 500 000" (1963) - dyskusja  z Edelmanem o śmierci lepszej (z bronią w ręku) i gorszej (w obozie zagłady);

7. Wywiad z Markiem Edelmanem - scena upokarzania Żyda na beczce, powody pozostania Edelmana w Polsce w czasie wojny i po wojnie, żółte kwiaty od anonimowego nadawcy, codzienność getta: prostytutki, śluby, ambulatorium, numerki życia, uduszenie noworodka, początek akcji przesiedleńczej, gorliwość żydowskiego policjanta Lejkina, samobójstwo Czerniakowa;

8. Relacja odautorska - klinika Profesora: rozmyślania kardiologicznych pacjentów: Rudnego, Bubnerowej i Wilczkowskiego;

9. Realacja odautorska - więcej szczegółów o pacjentach kardiologicznych i ich losach po operacji. 

10. Wywiad z Markiem Edelmanem - opis powojennego spotkania z córką zastrzelonego zastępcy komendanta Umschlagplatzu, która wyjaśnia powód odmowy pieniędzy na broń (ojciec utrzymywał ją na aryjskiej stronie), okoliczności powstania ŻOB-u i zdobywania broni dla bojowników, ostatnie spotkanie z Anielewiczem, ucieczka z getta kanałami; 

11. Informacja, dlaczego Wajda nie zrealizował filmu o getcie warszawskim - Edelman nie miał zamiaru się wypowiadać do kamery; opis powojennego  cmentarza w getcie, wspomnienia pomordowanych Żydów.

12. Wywiad z Markiem Edelmanem - uzasadnienie wyboru studiów medycznych i zawodu lekarza, symboliczna palma nawiązująca do Umschlagplatzu, wspomnienie dziecięcych pacjentek: Urszuli, Teresy, Grażyny.

13. Próba ustalenia chronologii powstania w getcie, spotkanie ze Stroopem (honory wojskowe), sceny z likwidacji getta, wspomnienie Henryka Wolińskiego "Wacława", Zbigniewa Lewandowskiego i Zbigniewa Młynarskiego "Kreta", rozmowa z Henrykiem Grabowskim i jego wspomnienia m.in. o Jurku Wilnerze;

14. Dopisek na prośbę Edelmana - refleksje na temat tego, dlaczego przeżył i przykłady "cudownego ocalenia (astygmatyzm Niemca, ingerencja policjanta Mietka Dęba) 

15.Wywiad z Markiem Edelmanem -  rozważania na temat ironii boskich wyroków, wyjaśnienie misji ocalania innych.

3. Tematykę utworu wyjaśnia wstęp:

        To opowieść "...o ludziach, których przeznaczeniem – czy może misją – stały się sprawy na granicy życia i umierania. Będzie to opowieść o lekarzach-kardiologach (jednym z nich jest obecnie doktor Edelman) i ich pacjentach, o wojnie i naszych czasach, o ludziach ginących i tych, którzy spieszyli im z pomocą – wtedy i dzisiaj".

4. Historia getta warszawskiego

Pod powyższym linkiem znajdziecie trzyletnią historię getta warszawskiego:
- wzniesienie murów w kwietniu 1942 r.
- nieludzkie warunki bytowe, głód, tyfus - 92 tys. zgonów

- 22 lipca 1942 r.  - 21 września 1942 r.  - realizacja "ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej" (operacja Reinhardt, czyli deportacja mieszkańców getta do obozu zagłady w Treblince, w ciągu dwoch miesięcy zlikwidowano 300 tys. warszawskich Żydów)

- 28 lipca 1942 r. - utworzenie Żydowskiej Organizacji Bojowej

- 19 kwietnia 1943 r. - wybuch powstania w odpowiedzi na ostateczną likwidację getta

- 8 maja 1943 r. - samobójstwo dowódców ŻOB, symboliczny koniec powstania

- 16 maja 1943 r. - wysadzenie przez Niemców Wielkiej Synagogi (świątyni żydowskiej)

- listopad 1943 r. - wymordowanie pozostałych Żydów wywiezionych po likwidacji getta do obozów pracy na Lubelszczyźnie 

5. Postacie z wojennych wspomnień Edelmana:

• Marek Edelman (1919/22?-2009) - bohater wywiadu, ostatni przywódca powstania w getcie warszawskim, po wojnie kardiochirurg, działacz polityczny "Solidarności"
• Mordechaj "Mordka" Anielewicz (1919-1943) - przywódca ŻOB oraz  w dniach  od 19 kwietnia do 8 maja 1943 r, kiedy to wziął udział w zbiorowym samobójstwie,
• Krystyna Krahelska - autorka powstańczej piosenki "Hej chłopcy, bagnet na broń" - jej śmierć w powstaniu warszawskim jest dla Edelmana symbolem pięknego umierania,
• Teodozja Goliborska (1899-1992) badaczka choroby głodowej, jedyna lekarka, która przeżyła getto, zamieszkała w Australii
• Pola Lifszyc - dziewczyna uratowana z transportu, która nazajutrz dobrowolnie wsiadła do wagonu ze swoją matką (jej postawę Edelman porównuje do Janusza Korczaka)
• Adam Czerniaków (1880-1942) - prezes Judenratu, popełnił samobójstwo po otrzymaniu rozkazu przygotowania transportu dzieci do Treblinki
• Józef Andrzej Szeryński (1892-1943) - pierwszy nadkomisarz ŻSP (żydowskiej policji)
• Jakub Lejkin (1906-1942) - Żyd, zastępca komendanta policji żydowskiej, gorliwy wykonawca rozkazów niemieckich, zabity z wyroku ŻOB niedługo po przyjściu na świat jego wyczekiwanego od 17 lat dziecka,  
• Józef Rode-Kucz (?) - zastępca komendanta Umschlagplatzu (w powieści wymieniony tylko z funkcji - to on nie chciał dać pieniędzy na broń dla powstańców, bo utrzymywał córkę na aryjskiej stronie)
• Jürgen Stroop (1895-1952) - dowódca akcji likwidacyjnej warszawskiego getta, bohater powieści Kazimierza Moczarskiego "Rozmowy z katem", powieszony za zbrodnie wojenne.
• Michał Klepfisz - własnym ciałem zasłonił automat niemiecki,  pośmiertnie uhonorowany  przez gen. Sikorskiego Krzyżem Virtuti Militari.
• Marysia Sawicka - lekkoatletka; jej 17-letni brat - Stefan został zastrzelony w dniu, kiedy dostał swoją pierwszą broń
• Luba Blumowa - kierowniczka szkoły pielęgniarek w getcie, po wojnie prowadzila dom dziecka
• mecenas Henryk Woliński "Wacław" - pośrednik między ŻOB-em a Komendą Główną AK, wspierał dostawy broni do getta, sporządził mikrofilm z pierwszej akcji likwidacyjnej,
• docent Zbigniew Lewandowski "Szyna" - uczył produkcji materiałów wybuchowych
• Henryk Grabowski "Słoniniarz" - jeden z rozmówców Hanny Krall, przechowywał Żydów i broń, przyjaciel Wilnera,
• Arie (Jurek) Wilner - przedstawiciel ŻOB-u po aryjskiej stronie, przekazywał informacje z getta, aresztowany przez gestapo, po zorganizowanej ucieczce wrócił do getta i zainicjował zbiorowe samobójstwo,
• Icchak Cukierman "Antek" - następca Wilnera
• Elżunia, córka powstańca Zalmana (Zygmunta) Frydrycha - adoptowana po wojnie przez Amerykanów, po uzyskaniu dyplomu i zaręczynach popełniła samobójstwo (trucizna) 

6. Postacie z czasów powojennych - m.in. lekarze i pacjenci:

• Profesor Jan Moll (1912-1990) chirurg kardiolog, w czasie wojny był chirurgiem w Radomiu; po wojnie przeprowadzal operacje na otwartym sercu w asyście Marka Edelmana 
• dr Elżbieta Chętkowska - kardiolog, popełniła samobójstwo, gdy choroba (krwiak w tylnej jamie czaszkowej) uniemożliwiła jej pracę
• dr Aga Żuchowska
• docent Zofia Wróblówna
• Genowefa Kwapisz - pacjentka po operacji stenozy mitrialnej (zwężenie zastawki)
• Wacław Rzewuski - prezes Automobilklubu, przez 15 lat kierował fabryką
• Wacław Rudny - mechanik maszyn pasmanteryjnych, operowany 5 czerwca w stanie przedzawałowym
• Mania Bubnerowa - producentka dlugopisów; pacjentka po nowatorskiej operacji odwrócenia krwiobiegu
• Andrzej Wilczkowski - alpinista
• Anna Strońska - reporterka zamieszkała na terenie dawnego getta, zbieraczka sztuki ludowej

7. Ważne pojęcia do zapamiętania:

• Getto warszawskie - miejsce zgromadzenia na obszarze 307 ha ponad 400 tys. ludności żydowskiej (zagęszczenie ludności sięgało 120 tys. osób na km2, w izbach mieszkało po 10 osób), utworzone 2 października 1940r., zamknięte i odizolowane od reszty miasta 16 listopada 1940, zlikwidowane w maju 1943; 
• Umschlagplatz - plac przeładunkowy wykorzystywany do koncentracji Żydów w celu przewiezienia ich do obozów zagłady;
• numerki życia - 40 tys. czystych blankietów z pieczątką dających ich właścicielom przywilej wyłączenia z transportu;
• ŻOB - Żydowska Organizacj Bojowa utworzona 28 lipca 1942 r. po zapowiedzi likwidacji getta (22 lipca 1942), aby stawić opór w czasie wysiedlania Żydów; 
• Judenrat - (Żydowska Rada Starszych) organizacja powołana przez niemieckich nazistów do administrowania żydowską społecznością poprzez wdrażanie zarządzeń i rozkazów władz okupacyjnych;
• palma - roślina z kliniki kardiochirurgicznej, dla Edelmana symbol wybierania ludzi do ocalenia (spod niej widział sale ze swoimi pacjentami);
• powstanie żydowskie - wybuchło 19 kwietnia 1943 r. i trwało do 8 maja 1943 r. (później pojedyncze starcia do połowy maja);
• nie dać się wepchnąć na beczkę - beczka = symbol upokorzenia człowieka (scena obcinania brody staremu Żydowi)

8. Ważne cytaty:

Wyjaśnienie tytułu:

• Pan Bóg chce zgasić świeczkę, a ja muszę szybko osłonić płomień, wykorzystując Jego chwilową nieuwagę. Niech się pali choć chwilę dłużej, niż On by sobie życzył. (słowa Marka Edelmana o swojej pracy kardochirurga)

Czy jest śmierć lepsza i gorsza?

• (...) ci ludzie szli spokojnie i godnie. To jest straszna rzecz, kiedy się idzie tak spokojnie na śmierć. To jest znacznie trudniejsze od strzelania. Przecież o wiele łatwiej się umiera strzelając, o wiele łatwiej było umierać nam niż człowiekowi, który idzie do wagonu, a potem jedzie wagonem, a potem kopie sobie dół, a potem rozbiera się do naga?
• (...) śmierć w komorze gazowej nie jest gorsza od śmierci w walce i że niegodna śmierć jest tylko wtedy, gdy próbowało się przeżyć cudzym kosztem (...)
• Porządek historyczny okazuje się tylko porządkiem umierania.

Dlaczego wybuchło powstanie żydowskie z góry skazane na klęskę?

• Chodziło tylko o wybór sposobu umierania.
• (...) dokonanie wyboru między życiem a śmiercią jest ostatnią szansą zachowania godności.
• Ci ludzie wcale nie chcieli żyć i należy im zaliczyć na plus, że mieli ten zdrowy rozsądek i chcieli zginąć w walce. Bo i tak śmierć, i tak śmierć, to lepiej umrzeć z bronią niż w sposób pogardliwy.
• Ważne było przecież, że się strzela. To trzeba było pokazać. Nie Niemcom. Oni to potrafili lepiej. Temu innemu światu, który nie był niemieckim światem, musieliśmy pokazać. Ludzie zawsze uważali, że strzelanie jest największym bohaterstwem. No to żeśmy strzelali.
• Przecież ludzkość umówiła się, że umieranie z bronią jest piękniejsze niż bez broni.
• My wiedzieliśmy, że trzeba umierać publicznie, na oczach świata.
• Śmierć ludzi ginących w milczeniu jest niczym, bo nic nie pozostawia po sobie.