CO TRZEBA WIEDZIEĆ O "DŻUMIE"?

       

    Tekst literacki niezwykle aktualny w dzisiejszych czasach, zwłaszcza w jego funkcji poznawczej, bo bardzo wiarygodnie ukazuje sposób rozprzestrzeniania się śmiertelnej choroby. Ale "Dżuma" to nie tylko kronika epidemii, to powieść-parabola o wymiarze uniwersalnym. 

1) Co trzeba wiedzieć o autorze?
Albert Camus (1913-1960)  francuski pisarz, dramaturg, eseista i reżyser teatralny. Czołowy reprezentant egzystencjalizmu. Laureat Nagrody Nobla (1957) za „ogromny wkład w literaturę, ukazującą znaczenie ludzkiego sumienia”. 

2) Czym jest "Dżuma"(1947)?
To powieść paraboliczna (jak "Mały Książę"), czyli utwór składający się z warstwy realistycznej i alegorycznej. Narrator w takim utworze jest obiektywny: nie komentuje i nie ocenia, pozostawiając czytelnikowi odczytanie sensu utworu. Opisane wydarzenia służą ukazaniu prawd uniwersalnych, w przypadku "Dżumy" chodzi o postawy ludzkie wobec rozprzestrzeniania się zła. Tytułową dżumę można więc rozumieć bezpośrednio jako chorobę, ale i jako wojnę, kataklizm oraz ogólnie pojęte zło w każdej postaci. Główna teza powieści wywodząca się z filozofii egzystencjalizmu, to absurdalność świata, w którym przyszło żyć ludziom.  

3) Gdzie i kiedy toczy się akcja "Dżumy"?

• 200-tysięczne algierskie miasto portowe Oran (prefektura francuska), odwrócone tyłem do zatoki, brzydkie, szare, pozbawione roślin i ptaków
• nieokreślone lata czterdzieste XX w.  - od 16 kwietnia 194... r. (pojawienie się pierwszego martwego szczura) - do połowy lutego następnego roku (opanowanie choroby), czyli ok.10 miesięcy) - niedookreślenie czasu jest charakterystyczne dla paraboli

4) Bohaterowie "Dżumy":

Wszystkie postacie zostały ukazane z perspektywy ich stosunku do epidemii dżumy.

• doktor Bernard Rieux - bohater w 100% pozytywny, kronikarz epidemii, z ubogiej rodziny (jak Judym), lekarz z powołania, ateista, w walce z dżumą prezentuje postawę Syzyfa, jego poświęcenie nie zostaje wynagrodzone - traci żonę, która umiera w sanatorium; charakterystyka zewnętrzna wg Tarrou: Wygląda na trzydzieści pięć lat. Średniego wzrostu. Mocne ramiona. Twarz niemal kwadratowa. Oczy ciemne i lojalne, ale szczęki wystające. Duży i regularny nos. Czarne włosy obcięte bardzo krótko. Usta łukowate, wargi pełne i niemal zawsze zaciśnięte. Wyglada trochę na sycylijskiego chłopa ze swoją opalona skórą, czarnym wlosem i ubraniami zawsze w ciemnych kolorach, w których jest mu jednak dobrze. Chodzi szybko. Zstępuje z chodnika, nie zmieniając kroku, ale najczęściej na przeciwwległy chodnik lekko wskakuje.Jest roztargniony przy kierownicy swego auta i często zostawia strzałki kierunkowe uniesione, nawet już po zakręcie. Zawsze z gołą głową. Wygląda na czlowieka zorientowanego w sytuacji.
• Jean Tarrou - drugi kronikarz epidemii, przybył do Oranu ok. miesiąc przed wybuchem epidemii, wielbiciel hiszpańskich muzyków i tancerzy, syn zastępcy prokuratora generalnego, przeciwnik kary śmierci, ateista poszukujący świętości, pomocnik i przyjaciel doktora Rieux, werbuje mieszkańców do walki z dżumą, jedna z ostatnich ofiar dżumy; (dr Rieux) spotkał mężczyznę młodego jeszcze, o ciężkiej sylwetce, o twarzy masywnej i porytej, zamkniętej szerokimi brwiami.
• Joseph Grand - 50-letni urzędnik merostwa,  pacjent i przyjaciel Rieux, skromny i pracowity, opuszczony przez żonę, miał problem z doborem odpowiednich słów, pisał idealną powieść, udało mu się pokonać dżumę i wyzdrowieć; Był to mężczyzna pięćdziesięcioletni, o żółtym, długim i zagiętym wąsie, o wąskich ramionach i chudych czlonkach. (...) Długi i chudy, pływał w ubraniach, które kupowal zawsze zbyt wielkie, w zludzeniu, że będą się nosić dlużej. Zachował jeszcze większość zębów w dolnych dziąsłach, ale za to stracił zęby górnej szczęki.
• Raymond Rambert - młody dziennikarz przysłany z Paryża, aby napisać o warunkach życia Arabów, usiłuje wydostać się z zamkniętego miasta, ale przechodzi metamorfozę i decyduje się zostać, dopiero po wygaśnięciu epidemii spotyka się z ukochaną kobietą; Niski, w sportowym ubraniu, o szerokich ramionach, twarzy zdecydowanej, oczach jasnych i inteligentnych, robił wrażenie człowieka, któremu życie służy.
• Cottard - postać wybitnie negatywna, niewielki korpulentny mężczyzna, oficjalnie przedstawiciel firmy produkującej wina i likiery, rentier, wielbiciel kryminałów i filmów gangsterskich, przestępca ścigany przez policję, podejmuje próbę samobójczą ze strachu przed aresztem, jako jedyny jest zadowolony z epidemii, bo nikt się nim nie interesuje, bogaci się na epidemii (kontrabanda), aresztowany po wygaśnięciu zarazy za strzelanie do ludzi;
• ojciec Panelaux - uczony i wojujący jezuita, początkowo traktujący dżumę jako karę za grzechy (wy), potem, po doświadczeniu cierpienia w postaci śmierci niewinnego dziecka (Filipa Othona) - jako wyzwanie (my); umiera prawdopodobnie na dżumę płucną (nieoczywiste objawy); Był średniego wzrostu, ale krępy.Kiedy oparł się na poręczy ambony, ściskając drzewo wielkimi rękami, widać było tylko szeroki, czarny kształt z dwiema czerwonymi plamami policzków pod stalowymi okularami. Głos miał mocny, namiętny, który rozbrzmiewał daleko (...)
• sędzia śledczy Othon - legalista, surowy ojciec, po śmierci synka Filipa dołącza do formacji sanitarnych, jedna z ostatnich ofiar dżumy; Długi i czarny pan Othon, którego wygląd przywodził na myśl sylwetkę światowca (...) i karawaniarza zarazem.
• dr Castel - starszy człowiek, przyjaciel Bernarda Rieux, jako pierwszy nazywa dżumę, wynalazca serum na bazie orańskiego bakcyla (nieudana próba leczenia Filipa);
• dr Richard - wybitny lekarz, sceptycznie nastawiony do informacji o dżumie, umiera w końcowej fazie epidemii
• Mercier - dyrektor miejskiej służby odszczurzania 
• Michel - dozorca, pierwsza ofiara dżumy 
• żona doktora Rieux - trzydziestoletnia kobieta o pięknym uśmiechu, chora od roku na gruźlicę, wyjeżdża do uzdrowiska w górach, gdzie wkrótce umiera
• matka doktora Rieux - zajmuje się jego domem pod nieobecność żony; Była to mała kobieta o włosach przyprószonych srebrem, o oczach czarnych i łagodnych.
• astmatyk - 75-letni pacjent dr Rieux obliczający czas przy pomocy ziarenek grochu; z zawodu kramarz, mając pięćdziesiąt lat, doszedł do wniosku, że dosyć już zrobił. Położył się i odtąd nie wstał więcej (...) Spożytkowując niewielką rentę, dożył siedemdziesięciu pięciu lat, które dźwigał wesoło. Nie znosił widoku zegarków i w całym domu nie było ani jednego.
• Garcia, Raul, Gonzales (piłkarz), bracia Marcel i Louis (strażnicy) - mężczyźni pomagający Rambertowi w nielegalnym opuszczeniu miasta

5) Kompozycja powieści: (na podst. egzemplarza ze zdjęcia: ISBN 978-83-06-03286-4) 

Część I:   Wprowadzenie - opis Oranu; opis kolejnych etapów wymierania szczurów, pierwsze ofiary wśród ludzi, gwałtowny wzrost liczby ofiar "gorączki",  starania dr Rieux o  ogłoszenie stanu epidemii dżumy, zamknięcie miasta; s.7-47 (40 stron) 
Część II:  Postawy mieszkańców wobec izolacji i zarazy; s.48-113 (65 stron)
Część III: Opis ceremonii pogrzebowych ofiar dżumy ; s.114-126 (12 stron)
Część IV: Sytuacja w mieście od września do grudnia; śmierć małego Filipa Othona i ojca Paneloux, choroba i wyzdrowienie Granda.127-178 (51 stron)
Część V:  Powolne wygasanie epidemii, śmierć Tarrou, otwarcie bram miasta, szaleństwo Cottarda s.179-206 (27 stron)

I narrator: Bernard Rieux - obiektywny, ujawnia się dopiero na końcu - „Zresztą narrator, którego czytelnik pozna we właściwej chwili (…)”.  "Tu kronika dobiega końca. Czas więc, zeby doktor Bernard Rieux wyznał, że jest jej autorem".
II narrator: Jean Tarrou - subiektywny, niebezpośredni (poprzez notatki wykorzystane przez dr Rieux do kroniki dżumy)

6) Kalendarium najważniejszych wydarzeń:

Część I: 

16 kwietnia - rano dr Rieux znajduje pod swoim gabinetem martwego szczura

16 kwietnia - wieczorem dr Rieux widzi na korytarzu zdychającego szczura

17 kwietnia - rano dozorca znajduje trzy martwe zakrwawione szczury

17 kwietnia - dr Rieux nalicza tuzin martwych szczurów w rynsztokach ubogiej dzielnicy

17 kwietnia - żona dr Rieux wyjeżdża do sanatorium

17 kwietnia - po południu Raymond Rambert rozmawia z dr Rieux o warunkach życia Arabów

17 kwietnia - o godz.17.00 dr Rieux spotyka Jeana Tarrou i rozmawiają o dziwnym zjawisku pomoru szczurów

18 kwietnia - przyjeżdża matka dr Rieux

18 kwietnia - dr Rieux kontaktuje się z Mercierem - dyrektorem miejskiej służby odszczurzania

od 18 kwietnia - zagłada szczurów przybiera charakter masowy

25 kwietnia - zebrano 6231 szczurów

28 kwietnia - zebrano 8000 szczurów

29 kwietnia - wymieranie szczurów gwałtownie ustało

29 kwietnia - dozorca Michel bardzo źle się czuje

29 kwietnia - urzędnik Joseph Grand wzywa dr Rieux do sasiada, który próbował się powiesić (Cottard)

29 kwietnia - dr Rieux bada Michela, który ma wysoką gorączkę, nabrzmiałe gruczoły na szyi i czarne plamy na ciele

29 kwietnia - dr Rieux kontaktuje się z dr Richardem w sprawie dziwnej choroby

30 kwietnia - stan dozorcy się pogarsza i następuje śmierć

30 kwietnia - dr Rieux konaktuje się z innymi lekarzami, potwierdza się 20 przypadków w większości śmiertelnych

1 maja - dr Rieux uczestniczy w dochodzeniu dotyczącym próby samobójczej Cottarda

1 maja - dr Rieux bezskutecznie dzwoni do składu produktów farmaceutycznych departamentu w sprawie serum

           - w rozmowie z dr Rieux Castel poraz pierwszy wypowiada słowo "dżuma"

           - dr Rieux doprowadza do zwołania komisji sanitarnej i przyjęcia informacji o dżumie

           - na trzeci dzień pojawiają się nieliczne afisze informujące o środkach ostrożności dla obywateli

           - w ciągu trzech dni zapełniły się pawilony sanitarne; otwarto pomocnicy szpital w przedszkolu

           - w kraju zapas szczepionki jest wyczerpany, dostarczono samolotem za mało 

           - dzienna liczba zmarłych doszła do czterdziestu - dr Rieux pisze raport dla stolicy kolonii

           - przychodzi depesza z zarządzeniem ogłoszenia stanu dżumy i zamknięcia miasta

Część II: 

- po zamknięciu miasta ludzie nie mogą wyjeżdżać ani komunikować się listownie z bliskimi, czują się    wygnańcami

- tylko Cottard jest zadowolony z sytuacji

- Rambert prosi dr Rieux o pomoc w opuszczeniu Oranu

- dr Rieux kieruje jednym z trzech szpitali pomocniczych

- dr Rieux wizytuje chorych i obserwuje reakcje bliskich na wiadomość o "gorączce epidemicznej"

- koniec maja (koniec pierwszego miesiąca dżumy) - wzmożenie epidemii 

                     - tydzień wspólnych modlitw

                     - niedzielne kazanie ojca Paneloux (dżuma jest karą za grzechy)

- dr Rieux zapoznaje  się z pierwszym zdaniem powieści Granda: W piękny poranek majowy wytworna amazonka, siedząc na wspaniałej kasztance, jechała kwitnącymi alejami Lasku Bulońskiego.

- koniec czerwca - wzmożenie epidemii (700 ofiar tygodniowo); patrole na ulicach

- Tarrou opisuje sytuację w mieście; staruszek od kotów, hotel, sędzia Othon, astmatyk z grochem,  

- lipiec - 94 dzień epidemii - 124 zmarłych

- dwa przypadki dżumy płucnej 

- Tarrou proponuje dr Rieux stworzenie ochotniczych oddziałów sanitarnych

- dr Castel pracuje nad stworzeniem surowicy

- Grand pracuje w formacjach sanitarnych i szlifuje pierwsze zdanie swojej powieści

- Rambert próbuje nielegalnie wydostać się z Oranu przy pomocy Cottarda

- Cottard zajmuje się kontrabandą alkoholu i papierosów

- do miasta przybywa dziesięciu lekarzy i sto osób prsonelu pomocniczego

- ojciec Paneloux przyłącza się do oddziałów sanitarnych

- Rambert kontaktuje się ze strażnikami, ale sprawa wyjścia z miasta się przeciaga

- Cottard wyjaśnia powody swojego strachu przed policją

- po informacji Tarrou o żonie dr Rieux Rambert postanawia pracować w oddziałach sanitarnych do czasu opuszczenia miasta

Część III:

- połowa sierpnia - gwałtowny wiatr i opustoszałe miasto; dżuma pojawia się w centrum

- wzrost liczby pożarów

- przypadki rabunków mienia - rozstrzelanie przestępców

- dramatyczny opis coraz bardziej upraszczanych ceremonii pogrzebowych: najpierw pogrzeby w trumnach przy udziale rodziny, potem zabrakło trumien i całunów - służyły tylko do transportu zwłok na cmentarz, następnie  pochówek w mogiłach zbiorowych osobnych dla kobiet i mężczyzn, wreszcie w dołach ogólnych, w końcu palenie zwłok dowożonych tramwajem do krematorium

Część IV

- wrzesień i październik: dżuma się utrzymuje

-  ludzie są zmęczeni i zobojętniali:  Rambert zarządza jedną ze stacji kwarantanny, Grand wykonuje obliczenia statystyczne, Castel pracuje nad serum; coraz częściej lekceważą środki ostrożności 

- Rieux otrzymuje wiadomość o pogorszeniu się stanu żony

- Tarrou przenosi się do Rieux (jego hotel zamieniono na miejsce kwarantanny)

- Cottard jest zadowolony ze stanu epidemii, zaprzyjaźnia się z Tarrou

- Cottard zaprasza Tarrou do Opery Miejskiej  na spektakl "Orfeusz i Eurydyka"- śmierć aktora 

- Rambert zamieszkuje u Marcela i Louisa w domku hiszpańskim

- w dzień ucieczki Rambert decyduje się zostać w Oranie

- koniec października - próba serum Castela na Filipie Othonie

- Filip umiera w męczarniach w obecności Rieux, Castela, Tarrou, Granda, Ramberta i Paneloux

- zmiana przekonań ojca Paneloux i jego drugie kazanie (poszukiwał racji dla cierpienia dziecka; miłość do Boga jest trudna, ale nie można zwątpić, trzeba działać i czynić dobro)

- Paneloux przenosi się do pobożnej staruszki

- ojciec Paneloux choruje i umiera na niezdiagnozowaną chorobę

- dzień Wszystkich Świętych (1 listopada) - dżuma wyrównuje poziom

- śmierć doktora Richarda

- więcej przypadków dżumy płucnej, mniej - dymienicznej

- trudności aprowizacyjne i zła sytuacja biedoty

- Tarrou, Rambert i Gonzales odwiedzają obóz kwarantanny na stadionie

- Tarrou opowiada dr Rieux o swojej przeszłości: hobby ojca (gruntowna znajomość rozkładów jazdy), zawód ojca (wydawanie wyroków śmierci i uczestniczenie w egzekucjach), odejście z domu, walki na frontach europejskich, opis egzekucji na Węgrzech

- Tarrou i Rieux przypieczetowują przyjaźń poprzez wspólną kapiel w morzu

- grudzień - sędzia Othon prosi Rieux o interwencję w sprawie omyłkowo przedłużonej kwarantanny

- Othon wraca na stadion jako ochotnik formacji sanitarnych

- Rambert koresponduje z ukochaną

- dr Rieux pisze list do żony, ale nie dostaje odpowiedzi

- Boże Narodzenie - ponura atmosfera w mieście

- Grand zapada na dżumę płucną, pokazuje dr Rieux swój rękopis i każe go spalić

- Grand wyzdrowiał, po nim wyzdrowiało jeszcze  5 pacjentów

- w mieście na nowo pojawiły się szczury (zdrowe)

Część V:

- powolne cofanie się dżumy

- skuteczność serum Castela

- śmierć sędziego Othona

- 25 stycznia - ogłoszono zahamowanie epidemii z zastosowaniem środków ostrożności (bramy zamknięte jeszcze dwa tygodnie, środki profilaktyczne przez miesiąc), przywrócono oświetlenie

- problemy Cottarda, próba aresztowania

- kilka dni przed  otwarciem bram - choroba i śmierć Tarrou w mieszkaniu dr Rieux

- kolejnego dnia - telegram o śmierci żony dr Rieux (przed ośmioma dniami)

- 8 lutego o świcie, w piękny poranek lutowy - otwarcie bram miasta

- powrót ludzi do miasta

- przybycie ukochanej Ramberta

- ujawnia się autor kroniki - to doktor Rieux

- Cottard strzela z okna do tłumu, raani policjanta, zabija psa i zostaje aresztowany

- doktor odwiedza astmatyka, rozmawiają o pomniku ofiar dźumy

Najważniejsze cytaty:

„Nie mam upodobania do świętości. Obchodzi mnie, żeby być człowiekiem”. (Rieux)

„W ludziach więcej rzeczy zasługuje na podziw niż na pogardę”. (Rieux)
„Najważniejsze to dobrze wykonywać swój zawód”. (Rieux)
 „Zawsze myślałem, że jestem obcy w tym mieście i że nie mam tu z wami nic wspólnego. Ale teraz, kiedy zobaczyłem to, co zobaczyłem, wiem, że jestem stąd, czy chcę tego, czy nie chcę. Ta sprawa dotyczy nas wszystkich”.(Rambert)
„Widać z tego wreszcie, że nikt nie potrafi naprawdę myśleć o kim innym, nawet w najgorszym z nieszczęść”. (Tarrou)
„Mikrob jest czymś naturalnym. Reszta, zdrowie, nieskazitelność, czystość, jeśli chce pan tak to nazwać, to skutek woli, i to woli, która nie powinna nigdy ustawać. Uczciwy człowiek, który nie zaraża, niemal nikogo, to człowiek możliwie najmniej roztargniony. A trzeba woli i napięcia, żeby nie ulec nigdy roztargnieniu! Tak, Rieux, to bardzo męczące być zadżumionym. Ale jeszcze bardziej męczące jest nie chcieć nim być”. (Tarrou)
„(…) bakcyl dżumy nigdy nie umiera i nie znika, że może przez dziesiątki lat pozostać uśpiony w meblach i w bieliźnie, że czeka cierpliwie w pokojach, w piwnicach, w kufrach, w chustkach i w papierach, i że nadejdzie być może dzień, kiedy na nieszczęście ludzi i dla ich nauki dżuma obudzi swe szczury i pośle je, by umierały w szczęśliwym mieście”. (Rieux)

Wredne pytania na sprawdzian z treści:

1. Kto był pierwszą ofiarą dżumy? - dozorca Michel

2. Dokąd wyjechała żona doktora Rieux? - do sanatorium, była od roku ciężko chora (gruźlica?)

3. Jak dr Rieux poznał Cottarda? - Grand zawiadomił go, że jego sąsiad (Cottard) próbował się powiesić

4. Kto wymyślił i zastosował szczepionkę przeciw dżumie? - Castel (serum Castela)

5. Na kim po raz pierwszy wypróbowano szczepionkę (serum) - na małym Filipie Othonie

6. Dlaczego Tarrou opuścił dom rodzinny? - bo jego ojciec, zastępca prokuratora generalnego, wydawał wyroki śmierci i uczestniczyl w egzekucjach skazańców

7. Jak pacjent dr Rieux, stary astmatyk, odmierzał czas? - przesypywał z garnka do garnka ziarenka grochu

8. Czym zajmował się staruszek obserwowany przez Tarrou? - wabił koty i pluł na nie

9. Po co Rambert przyjechał do Oranu? - miał zebrać materiały do artykułu o warunkach życia Arabów

10. Gdzie mieszkał Tarrou? - najpierw w hotelu, potem u doktora Rieux

11. Kto skontaktował Ramberta z ludźmi mającymi mu załatwić ucieczkę z Oranu? - Cottard

12. Jak grzebano tysiące ofiar dżumy? - najpierw w zbiorowych dołach przesypane wapnem, potem palono zwłoki w krematorium

13. Ile było odmian dżumy? - dwie: dżuma dymieniczna (dymienice = guzy) oraz dżuma płucna

14. Kto był ostatnią ofiarą dżumy? - Tarrou

15. Który pacjent jako pierwszy wyzdrowiał? - Grand

16. Jak miała na imię żona Granda? - Jeanne

17. Kto zajmował się domem dokrora Rieux po wyjeździe żony? - jego matka

18. Kiedy zmarła żona dr Rieux? - 8 dni przed nadejściem telegramu, który przyniesiono nazajutrz po śmierci Tarrou

19. Jaki kolor miały namioty w miejscu kwarantanny na stadione? - czerwony

20. Czy Rambert uciekł z Oranu? - nie, zdecydowal się zostać i walczyć z dźumą

21. Kiedy Rambert spotkał się z ukochaną? - przyjechała do Oranu zaraz po otwarciu miasta

22. Jaka jedyna osoba przyjechała do Oranu już po ogłoszeniu epidemii i zamknięciu miasta? - żona Castela

23. Jakie było hobby Granda? - pisał idealną powieść (ciągle poprawiał jej pierwsze i jedyne zdanie)

24. Ile stron liczyła powieść Granda i co się z nią stało? - 50 stron, na prośbę chorego Granda dr Rieux spalił ją w kominku

25. Kto ucierpiał od strzałów Cottarda? - zranił on policjanta i zabił wyżła

26. Jakie poglądy wygłosił ojciec Paneloux w pierwszym kazaniu? - że dżuma to kara za grzechy

27. Kiedy ojciec Paneloux zmienił poglądy? - po męczeńskiej śmierci małego Filipa Othona

28. Jakie hobby miał ojciec Tarrou? - znał na pamięć wielki rozkład jazdy

29. W jakim wieku był Tarrou, kiedy zobaczył ojca na sali sądowej? - miał 17 lat

30. Gdzie Grand zaręczył się z Jeanne? - przed sklepem udekorowanym na Boże Narodzenie

31. Kogo Tarrou nazywał rudą sową? - więźnia skazanego przez ojca na karę śmierci

32. Co się stało w operze? - na scenie zmarł aktor grający Orfeusza