CO TRZEBA WIEDZIEĆ O "MAKBECIE"

 1. Kim jest autor "Makbeta"?

To William Szekspir (możecie się też zetknąć z oryginalną pisownią: Shakespeare), genialny angielski dramatopisarz żyjący w latach 1564-1616, a więc w drugiej połowie XVI w. i w I polowie XVII w. , czyli na przełomie renesansu i baroku. Poznaliście takie jego tragedie jak "Romeo i Julia" (1595), "Hamlet" (1601) i "Makbet" (prawdopodobnie 1606), ale w pierwszym okresie swojej twórczości pisywał również komedie. Badacze literatury spekulują, czy aby na pewno Szekspir był autorem swoich dzieł, pojawiają się nazwiska Bacona i Marlowe'a, ale jak dotychczas nie udowodniono tej tezy. 

2. O czym jest "Makbet", czyli jaka jest tematyka utworu?

Tragedia oparta jest o autentyczne wydarzenia z historii Szkocji, kiedy to król Dunkan w 1040 r. został zamordowany przez swego generała Makbeta, który przejął po nim tron na kilkanaście lat, ale w końcu w 1057 r. zginął z ręki Malcolma, syna Dunkana. I o tym właśnie, choć z pewnymi zmianami, opowiada utwór.

3. Jakie problemy porusza "Makbet"?

Najprościej stwierdzić, że jest to utwór o żądzy władzy, która głównego bohatera wiedzie do zbrodni i niszczy jego życie. Ale można też wyciągnąć wnioski ogólniejsze - "Makbet" to obraz wewnętrznej przemiany człowieka, droga do upadku moralnego zapoczątkowana nadmiernie pobudzoną ambicją.  To również studium zbrodni, która degraduje ludzką psychikę i prowadzi do szaleństwa. Problematyka tej tragedii jest uniwersalna, czyli aktualna w każdym czasie i miejscu. (Takie studium zbrodni znajdziecie też w "Balladynie" oraz "Zbrodni i karze").

4. Czas i miejsce akcji "Makbeta"

Akcja tragedii toczy się przez kilka miesięcy/lat (?) w okresie średniowiecza, ok. XI w. a usytuowana jest w różnych miejscach Szkocji, raz przenosi się również do Anglii. Zauważcie, że tym samym Szekspir odrzuca zasadę trzech jedności, również jedność akcji, bo wprowadza wątki poboczne, np. wątek Makdufa czy Banka.

Szkocja:
wrzosowiska, grota - miejsce spotkania czarownic
obóz wojskowy pod Forres - miejsce stacjonowania Dunkana

pałac królewski w Forres - gdzie Dunkan przyjmuje Makbeta i zapowiada wizytę w jego zamku; po objęciu tronu rezyduje tam Makbet i akcja toczy się w różnych salach tego palacu

zamek Makbeta w Inverness: komnata, dziedziniec, okolice bramy itp.

zamek Makdufa w Fajf - gdzie pod nieobecność Makdufa wymordowano jego rodzinę 

zamek Dunzynan - gdzie Makbet jest oblegany przez wojska angielskie

las Birnam - w którym ukrywają się wojska angielskie

równina pod zamkiem Dunzynan - gdzie toczy się pojedynek Makbeta z Makdufem

Anglia:

pałac królewski w Anglii - gdzie Makduf namawia Malkolma do zrzucenia Makbeta z tronu

5. Bohaterowie "Makbeta" - postacie pierwszoplanowe

Makbet - szkocki rycerz, wódz, tan Glamis, po zwycięskiej bitwie również tan Kawdoru, kuzyn króla Dunkana i jego morderca
Lady Makbet - jego żona
Dunkan - król Szkocji, władca idealny (Pamiętacie średniowieczną parenezę; asceta, rycerz, władca?)
Makduf - szkocki rycerz, który sprowadził do Szkocji angielską armię - zabił Makbeta
Banko - szkocki rycerz, przyjaciel Makbeta, zamordowany z jego rozkazu

Fleance - syn Banka

Malkolm - starszy syn króla Dunkana, następca tronu, odzyskał tron ojca po śmierci Makbeta

Sigward - dowódca angielskiej armii

Rosse, Lennox - panowie szkoccy

6. Budowa "Makbeta" i najważniejsze wydarzenia każdego aktu:

Akt I
Scena I - Czarownice szykują się do spotkania z Makbetem..
Scena II - Król Dunkan wysłuchuje informacji o bohaterskich czynach Makbeta i postanawia nadać mu odebraną zdrajcy godność tana Kawdoru. (Tan - to wysoki tytuł feudalnego wasala, dziedzicznego naczelnika hrabstwa. Makbet jest już tanem hrabstwa Glamis, nadanie mu kolejnego tytułu, to dowód wielkiej łaski królewskiej).
Scena III - Makbet i Banko spotykają trzy czarownice. Przepowiadają one rycerzom przyszłość. Makbet ma zostać tanem Kawdoru oraz królem, a Banko ojcem królów. Przepowiednia zaczyna się spełniać, gdyż nadjeżdżający szkoccy panowie przywożą Makbetowi tytuł tana Kawdoru.
Scena IV - W zamku Forres król Dunkan wita Makbeta jako krewniaka i bohatera, zapowiadając wizytę u niego w Inverness. Jednocześnie ogłasza, że czyni swoim następcą najstarszego syna, Malkolma.
Scena V - Lady Makbet czyta list od męża, w którym opisuje on ostatnie wydarzenia. Makbet wkrótce zjawia się osobiście i zapowiada krótką wizytę króla (na jedną noc). Rodzą się plany zbrodni.

Scena VI - Lady Makbet wita przed zamkiem króla Dunkana i jego świtę.
Scena VII - Makbet toczy wewnętrzna walkę przed zamordowaniem króla, ale żona podsyca jego ambicję i razem opracowują szczegóły zbrodni.

Akt II
Scena I - Po północy Makbet idący do komnaty króla spotyka na dziedzińcu Banka. Udaje, że wróżby czarownic nie zaprzątają jego myśli. Po odejściu przyjaciela wygłasza słynny "monolog Makbeta", w którym ukazuje wizję zakrwawionego sztyletu.
Scena II - Po dokonaniu zbrodni Makbet ma straszne wyrzuty sumienia, wie, że już nigdy spokojnie nie zaśnie. Nie zdołał podrzucić zakrwawionych sztyletów uśpionym sługom Dunkana, robi to jego żona.
Scena III - Do zamku przybywa Makduf, (jego rozmowa z odźwiernym jest przykładem złamania antycznej zasady decorum), idzie obudzić króla i odkrywa zbrodnię. Makbet, udając uniesienie, zabija śpiących pokojowców króla. Synowie Dunkana, wietrząc spisek, uciekają z kraju.
Scena IV - Przed zamkiem Rosse i starzec opowiadają o dziwnych zjawiskach przyrody towarzyszących zbrodni: ciemność za dnia, sowa zadziobała sokoła, konie Dunkana zdziczały. Zbiegli synowie króla zostali oskarżeni o nakłonienie pokojowców do mordu, a królem obwołano Makbeta, który pojechal na koronację do Skony.

... Mija jakiś czas od objęcia tronu przez Makbeta. Wg faktów historycznych mogłoby to być nawet 17 lat, ale w sztuce czas ten wydaje się krótszy - kilka miesięcy, rok? W każdym razie Makbet dał się poznać jako bezwzględny tyran niszczący bez skrupułów ludzi zagrażających jego władzy. Z rozkazu króla panowie szkoccy są szpiegowani i oskarżani, a ofiarami okrucieństwa Makbeta padają ich rodziny. 

Akt III
Scena I - Banko zastanawia się, czy Makbet doszedł do tronu uczciwą drogą. Król zaprasza go na ucztę, a sam spotyka się z zabójcami, którym zleca morderstwo przyjaciela i jego syna. Powodem zbrodni jest przepowiednia dotycząca przyszłości Banka, który ma wywieść dynastię królów. 
Scena II - Makbet zwierza się żonie z obaw związanych z Bankiem, ale nie chce zakłócać jej spokoju wieścią o planowanej zbrodni.
Scena III - Zabójcy napadają na Banka idącego z synem na ucztę do zamku.  Banko ginie, Fleance'owi udaje się uciec.
Scena IV - Makbet dowiaduje się o ucieczce Fleance'a. Po chwili ukazuje mu się duch zabitego Banka. Reakcja króla powoduje przerwanie uczty.
Scena V - Hekate nakazuje czarownicom tak zinterpretować przepowiednie dla Makbeta, aby obudzić w nim przekonanie o własnej nietykalności.
Scena VI - Szkoccy panowie rozmawiają o wyjeździe Makdufa do Anglii. Udał się tam, aby prosić króla Edwarda o zbrojną interwencję w Szkocji w celu zrzucenia tyrana z tronu.

Akt IV
Scena I - Makbet ponownie odwiedza czarownice, które ukazują wizje jego przyszłości wraz z odpowiednią interpretacją. (1. głowa w hełmie - ostrzeżenie przed Makdufem 2. skrwawione dziecko - tylko człowiek niezrodzony z łona kobiety może zabić Makbeta 3. dziecko w koronie z drzewkiem w ręku - Makbet zachowa koronę, dopóki las birnamski nie podejdzie pod mury zamku 4. orszak ośmiu króli i Banko ze zwierciadłem - zapowiedź dynastii rodu Banka). Od jednego z rycerzy dowiaduje się również o ucieczce Makdufa do Anglii

Scena II - Nasłani przez Makbeta do zamku Fajf zabójcy mordują żonę i synka Makdufa.
Scena III - W Anglii Makduf namawia Malkolma do odzyskania tronu, jednak książę jest nieufny, gdyż obawia się, że rycerz został nasłany przez Makbeta, dlatego początkowo udaje chciwego rozpustnika i awanturnika niegodnego korony. Gdy sprawa się wyjaśnia, Rosse przywozi tragiczną wieść o wymordowaniu rodziny Makdufa. Król Anglii wysyła do Szkocji 10-tysięczną armię.

Akt V
Scena I - Obłąkana Lady Makbet krąży po zamku, usiłując zmyć z rąk wyobrażone plamy krwi.
Scena II - Szkoccy panowie wypowiedzieli posłuszeństwo Makbetowi i oczekują pod Dunzynanem na przybycie wojsk angielskich.
Scena III - Makbet szykuje się do walki, nie jest zainteresowany chorobą żony.
Scena IV - W lesie birnamskim Malkolm rozkazuje żołnierzom zamaskować się uciętymi gałęziami.
Scena V - Wieść o śmierci żony nie robi wrażenia na Makbecie. Natomiast widok poruszającego się lasu uświadamia mu dwuznaczność wróżby.
Scena VI - Armia Siwarda staje przed zamkiem Makbeta.
Scena VII - Osamotniony Makbet walczy z młodym Siwarem, synem wodza, i zabija go.
Scena VIII - Makduf odnajduje Makbeta na polu walki i zabija go w pojedynku, urodził się bowiem w wyniku cesarskiego cięcia.
Scena IX  - Makduf przynosi obciętą głowę Makbeta i obwołuje Malkolma królem Szkocji.

7. Czym się różni dramat szekspirowski od antycznego?

8. Jakie tematy wypracowań bezpośrednio lub pośrednio wiążą się z Makbetem?

• Charakteryzując Makbeta na podstawie danych fragmentów dramatu Szekspira, określ, na czym polega tragizm postaci i porównaj go z tragizmem bohatera ze znanego Ci dramatu antycznego. (matura 2006)
• Analizując podane fragmenty Makbeta, prześledź stany emocjonalne bohatera i ukaż, w jaki sposób ambicja i żądza władzy wpłynęły na jego postawę życiową? Odwołaj się również do całości utworu.
• Czy Makbet – tytułowy bohater tragedii Szekspira – jest odpowiedzialny za swoje zbrodnie?
• Władza jako namiętność niszcząca życie człowieka - omów temat odwołując się do treści Makbeta.
• Człowiek wobec zbrodni; wina i kara.
• Człowiek jako niewolnik własnych żądz i namiętności.
• Czy człowiek jest w stanie pojąć sam siebie?
• Jak Szekspir zrewolucjonizował teatr? - przedstaw cechy dramatu elżbietańskiego na podstawie Makbeta

CO TRZEBA WIEDZIEĆ O "ŚWIĘTOSZKU"

1. Kim jest autor "Świętoszka"? 

MOLIER (Molière)  to pseudonim największego francuskiego komediopisarza żyjącego w latach1622-1673, czyli w epoce baroku. Naprawdę nazywał się Jean Bapitiste Poquelin. Nie tylko pisał sztuki, ale i prowadził teatr, zarządzając nim i występując na scenie w głównych rolach. Tematyka utworów Moliera związana jest ze współczesną mu francuską obyczajowością, którą bezlitośnie krytykował i wyśmiewał. Zdobył uznanie króla Ludwika XIV, a jego zespół uzyskał tytuł i pensję królewskiego zespołu aktorskiego. Niestety,  sukces Moliera stał się też powodem zawiści środowisk artystycznych a także ataków tych grup, które zostały wyśmiane, szczególnie kleru. Z tego względu po śmierci artysty (a nastapiła ona na scenie) był nawet problem z jego pochówkiem na paryskim cmentarzu. 

2. Jakie były okoliczności powstania komedii "Świętoszek"?

Molier wystawił ją w Wersalu w 1664 r.  Korzystając z dobrych układów z królem, pozwolił sobie na ostrą krytykę paryskich elit, szczególnie kleru, któremu wytknął obłudę i fałszywą pobożność. W efekcie zakazano mu publicznego wystawiania "Świętoszka", a czytelnikom sztuki zagrożono klatwą kościelną. Dopiero po 5 latach i znaczących zmianach tekstu komedia wróciła na scenę. 

3. Czas i miejsce akcji oraz bohaterowie "Świętoszka"

Akcja toczy się w Paryżu, w domu Orgona, w czasach współczesnych Molierowi, czyli w II poł. XVIIw. 

Postacie pierwszoplanowe:

Tartuffe - tytułowy świętoszek: oszust, obłudnik, falszywy pobożniś

Orgon - pan domu
Elmira - druga żona Orgona, piekna młoda kobieta budząca żądze Tartuffe'a

Damis, Marianna - dzieci Orgona z pierwszego małżeństwa

Walery - narzeczony Marianny

Kleant - szwagier Orgona

pani Pernelle - matka Orgona

Doryna - służąca

4. Budowa i przebieg akcji komedii "Świętoszek"

Ostateczna wersja utworu składa się z 5 aktów:

Akt I: 

scena I - Poznajemy bohaterów sztuki; pani Pernelle krytykuje domowników i wychwala (nieobecnego na scenie) Tartuffe'a.

scena II - Doryna opowiada Kleantowi o całkowitym zaślepieniu Orgona postacią Tartuffe'a.

scena III - Elmira czeka na przybycie męża.

scena IV - Damis boi się o związek Marianny z Walerym oraz o swój związek z siostrą Walerego. 

scena V - Po dwóch dniach nieobecności przybywa pan domu  i wypytuje służącą o zdrowie Tartuffe'a.

scena VI - Orgon rozmawia z Kleantem o okolicznościach poznania Tartuffe'a; Kleant wygłasza mowę o fałszywej pobożności; Orgon wykręca się od wyznaczenia daty ślubu Marianny i Walerego.

Akt II:

scena I - Orgon wypytuje Mariannę, jak się jej podoba Tartuffe.

scena II - Doryna jest świadkiem, jak Orgon nakazuje córce poślubić Tartuffe'a.

scena III - Doryna wypomina Mariannie jej uległość wobec ojca.

scena IV - Kłótnia Walerego i Marianny zażegnana przez Dorynę.

Akt III:

scena I - Damis zwierza się Dorynie z zamiaru rozprawienia się z Tartuffe'm.

scena II - Po raz pierwszy pojawia się Tartuffe, Doryna umawia go na spotkanie z Elmirą.

scena III - Elmira chce, abyTartuffe zrezygnował ze ślubu z Marianną, a zafascynowany urodą kobiety świętoszek próbuje nakłonić ją do cudzołóstwa.

scena IV - Świadkiem molestowania macochy jest Damis, który chce o wszystkim opowiedzieć ojcu.

scena V - Nadchodzi Orgon i wysłuchuje oskarżenia syna.

scena VI - Udawana pokora Tartuffe'a przekonuje Orgona, że jest on niewinną ofiarą oskarżenia, więc w złości wydziedzicza syna i wypędza go z domu.

scena VII - Tartuffe manipuluje Orgonem, zabezpieczając się przed innymi oskarżeniami, a ten, wzruszony i rozczulony,  zamierza uczynić go swoim spadkobiercą.

Akt IV:

scena I - Kleant bezskutecznie próbuje skłonić Tartuffe'a do zażegnania sporu ojca z synem. 

scena II - Doryna prosi Kleanta o pomoc w sprawie małzeństwa Marianny.

scena III - Marianna błaga ojca, by nie wydawał jej za Tartuffe'a (woli klasztor), a Elmira postanawia udowodnić mężowi obłudę świętoszka.

scena IV - Orgon ukrywa się pod stołem.

scena V - Elmira prowokuje Tartuffe'a do miłosnych wyznań, a on obnaża swoją obłudę słowami wcale ten nie grzeszy, kto grzeszy w sekrecie  oraz wyśmiewa naiwność Orgona.

scena VI - Orgon jest oburzony hipokryzją Tartuffe'a, ale Elmira uważa, że ma jeszcze za mało dowodów.

scena VII - Gdy Tartuffe bierze się do całowania Elmiry, rozgniewany Orgon wyrzuca go z domu, ale świętoszek grozi mu zemstą.

scena VIII - W rozmowie z żoną Orgon wyznaje, że zapisał majątek Tartuffe'owi, ale nie to jest najgorsze.

Akt V:

scena I - Orgon przyznaje się Kleantowi do powierzenia Tartuffe'owi  szkatułki zawierającej dokumenty Argasa (przyjaciela), które ten dał mu na przechowanie.  Za ich posiadanie groziła kara śmierci.

scena II - Damis odgraża się, że zabije Tartuffe'a, ale Kleant go hamuje.

scena III - Pani Pernelle nie wierzy w oskarżenia syna i ku jego rozpaczy konsekwentnie broni świętoszka.

scena IV - Przybywa wożny sądowy, pan Zgoda, z nakazem, by rodzina Orgona do rana opuściła dom będący własnością Tartuffe'a.

scena V - Wobec takich dowodów pani Pernelle zmienia zdanie o świętoszku.

scena VI - Walery przybiega z ofertą pomocy Orgonowi w ucieczce przed aresztowaniem, bo Tartuffe przekazał księciu powierzone mu w zaufaniu niebezpieczne dokumenty.  

scena VII - Przybywa Tartuffe w towarzystwie oficera gwardii, by aresztować Orgona. Jednak oficer, po wysłuchaniu oskarżeń oszukanych ludzi, aresztuje świętoszka jako znanego oszusta, którego zdemaskował sprawiedliwy, mądry i miłosierny książę.

scena VIII - Szczęśliwe zakończenie - Kleant radzi Orgonowi odpuścić winy Tartuffe'a i okazać wdzięczność księciu, a Orgon docenia zasługi Walerego i zamierza ożenić go z córką.

5. Ważne problemy poruszone w "Świętoszku"

- fałszywa pobożność; obłuda, hipokryzja (postać Tartuffe'a)

- rozrzutne i puste życie mieszczan (wizyty domowe, stroje, rozliczna służba, ostentacyjne bogactwo, prostackie rozrywki np. uczona małpa, marionetki - mówią o tym pani Pernelle i Doryna)

- uzależnienie dorosłych dzieci od rodziców np. przymusowe związki małżeńskie (sprawa Marianny)

- pochwała panującego władcy - króla (przemowa oficera gwardii)

6. Rodzaje komizmu w "Świętoszku"

- komizm słowny np. wszelkie informacje o Tartuffe Orgon komentuje słowem "Biedaczek"

- komizm postaci np. dowcipna i mądra pyskata służąca Doryna, naiwny zaślepiony Orgon 

- komizm sytuacyjny np. udawana skromność Tartuffe'a na widok biustu Doryny

7. Dydaktyczna wymowa "Świętoszka", czyli ważne cytaty:

Ta właśnie wypowiedź Kleanta piętnująca chciwość i obłudę kleru stała się przyczyną klopotów Moliera. (Tu macie tekst w tłumaczeniu Kazimierza Zalewskiego. Możecie też zetknąć się z tlumaczeniem Tadeusza Boya-Zeleńskiego - jest inne, ale w gruncie rzeczy porusza te same zagadnienia:  udawana pobożność, używanie religii do zdobycia majątku, niszczenie oponentów i przeciwników. 

KLEANT:

Ale za to pogardy godzien, nie uznania

Ten, kto się pobożnością udaną zasłania.

Nikczemni komedianci, szarlatani podli,

Z których każdy po to się tak namiętnie modli,

Ażeby tej modlitwy użyć za narzędzie

Do swych celów niegodnych i to, co jest wszędzie

Najszczytniejszym dla ludzi, wielkim i podniosłem,

U nich stało się handlem, nikczemnym rzemiosłem.

Pieniądze i godności, oto są ich cele,

Za to się biją w piersi i modlą w kościele,

Aby w zręcznie osnutym tej obłudy wątku,

Idąc niebieskim szlakiem dojść aż do majątku.

Każdy, modląc się, poszcząc, przy tym żebrze dzielnie,

A będąc w świcie króla — zaleca pustelnie.

Pod zasłoną pokory zasypują błotem;

Mściwość, gwałtowność, skąpstwo zwykłym ich przymiotem.

Zgubią kogo, lub straszną dokuczą mu męką,

Dowodząc, że to Pan Bóg kierował ich ręką

I przekonają wszystkich, że zgubić potrzeba

Kogoś, bo to jest wielka zasługa dla nieba.

A tym niebezpieczniejsza jest ta broń zdradziecka,

Że schylać głowę przed nią uczą nas od dziecka,

I ta zemsta straszliwa musi im ujść płazem,

Bo oni poświęcanym mordują żelazem.