CO TRZEBA WIEDZIEĆ O "ŚWIĘTOSZKU"

1. Kim jest autor "Świętoszka"? 

MOLIER (Molière)  to pseudonim największego francuskiego komediopisarza żyjącego w latach1622-1673, czyli w epoce baroku. Naprawdę nazywał się Jean Bapitiste Poquelin. Nie tylko pisał sztuki, ale i prowadził teatr, zarządzając nim i występując na scenie w głównych rolach. Tematyka utworów Moliera związana jest ze współczesną mu francuską obyczajowością, którą bezlitośnie krytykował i wyśmiewał. Zdobył uznanie króla Ludwika XIV, a jego zespół uzyskał tytuł i pensję królewskiego zespołu aktorskiego. Niestety,  sukces Moliera stał się też powodem zawiści środowisk artystycznych a także ataków tych grup, które zostały wyśmiane, szczególnie kleru. Z tego względu po śmierci artysty (a nastapiła ona na scenie) był nawet problem z jego pochówkiem na paryskim cmentarzu. 

2. Jakie były okoliczności powstania komedii "Świętoszek"?

Molier wystawił ją w Wersalu w 1664 r.  Korzystając z dobrych układów z królem, pozwolił sobie na ostrą krytykę paryskich elit, szczególnie kleru, któremu wytknął obłudę i fałszywą pobożność. W efekcie zakazano mu publicznego wystawiania "Świętoszka", a czytelnikom sztuki zagrożono klatwą kościelną. Dopiero po 5 latach i znaczących zmianach tekstu komedia wróciła na scenę. 

3. Czas i miejsce akcji oraz bohaterowie "Świętoszka"

Akcja toczy się w Paryżu, w domu Orgona, w czasach współczesnych Molierowi, czyli w II poł. XVIIw. 

Postacie pierwszoplanowe:

Tartuffe - tytułowy świętoszek: oszust, obłudnik, falszywy pobożniś

Orgon - pan domu
Elmira - druga żona Orgona, piekna młoda kobieta budząca żądze Tartuffe'a

Damis, Marianna - dzieci Orgona z pierwszego małżeństwa

Walery - narzeczony Marianny

Kleant - szwagier Orgona

pani Pernelle - matka Orgona

Doryna - służąca

4. Budowa i przebieg akcji komedii "Świętoszek"

Ostateczna wersja utworu składa się z 5 aktów:

Akt I: 

scena I - Poznajemy bohaterów sztuki; pani Pernelle krytykuje domowników i wychwala (nieobecnego na scenie) Tartuffe'a.

scena II - Doryna opowiada Kleantowi o całkowitym zaślepieniu Orgona postacią Tartuffe'a.

scena III - Elmira czeka na przybycie męża.

scena IV - Damis boi się o związek Marianny z Walerym oraz o swój związek z siostrą Walerego. 

scena V - Po dwóch dniach nieobecności przybywa pan domu  i wypytuje służącą o zdrowie Tartuffe'a.

scena VI - Orgon rozmawia z Kleantem o okolicznościach poznania Tartuffe'a; Kleant wygłasza mowę o fałszywej pobożności; Orgon wykręca się od wyznaczenia daty ślubu Marianny i Walerego.

Akt II:

scena I - Orgon wypytuje Mariannę, jak się jej podoba Tartuffe.

scena II - Doryna jest świadkiem, jak Orgon nakazuje córce poślubić Tartuffe'a.

scena III - Doryna wypomina Mariannie jej uległość wobec ojca.

scena IV - Kłótnia Walerego i Marianny zażegnana przez Dorynę.

Akt III:

scena I - Damis zwierza się Dorynie z zamiaru rozprawienia się z Tartuffe'm.

scena II - Po raz pierwszy pojawia się Tartuffe, Doryna umawia go na spotkanie z Elmirą.

scena III - Elmira chce, abyTartuffe zrezygnował ze ślubu z Marianną, a zafascynowany urodą kobiety świętoszek próbuje nakłonić ją do cudzołóstwa.

scena IV - Świadkiem molestowania macochy jest Damis, który chce o wszystkim opowiedzieć ojcu.

scena V - Nadchodzi Orgon i wysłuchuje oskarżenia syna.

scena VI - Udawana pokora Tartuffe'a przekonuje Orgona, że jest on niewinną ofiarą oskarżenia, więc w złości wydziedzicza syna i wypędza go z domu.

scena VII - Tartuffe manipuluje Orgonem, zabezpieczając się przed innymi oskarżeniami, a ten, wzruszony i rozczulony,  zamierza uczynić go swoim spadkobiercą.

Akt IV:

scena I - Kleant bezskutecznie próbuje skłonić Tartuffe'a do zażegnania sporu ojca z synem. 

scena II - Doryna prosi Kleanta o pomoc w sprawie małzeństwa Marianny.

scena III - Marianna błaga ojca, by nie wydawał jej za Tartuffe'a (woli klasztor), a Elmira postanawia udowodnić mężowi obłudę świętoszka.

scena IV - Orgon ukrywa się pod stołem.

scena V - Elmira prowokuje Tartuffe'a do miłosnych wyznań, a on obnaża swoją obłudę słowami wcale ten nie grzeszy, kto grzeszy w sekrecie  oraz wyśmiewa naiwność Orgona.

scena VI - Orgon jest oburzony hipokryzją Tartuffe'a, ale Elmira uważa, że ma jeszcze za mało dowodów.

scena VII - Gdy Tartuffe bierze się do całowania Elmiry, rozgniewany Orgon wyrzuca go z domu, ale świętoszek grozi mu zemstą.

scena VIII - W rozmowie z żoną Orgon wyznaje, że zapisał majątek Tartuffe'owi, ale nie to jest najgorsze.

Akt V:

scena I - Orgon przyznaje się Kleantowi do powierzenia Tartuffe'owi  szkatułki zawierającej dokumenty Argasa (przyjaciela), które ten dał mu na przechowanie.  Za ich posiadanie groziła kara śmierci.

scena II - Damis odgraża się, że zabije Tartuffe'a, ale Kleant go hamuje.

scena III - Pani Pernelle nie wierzy w oskarżenia syna i ku jego rozpaczy konsekwentnie broni świętoszka.

scena IV - Przybywa wożny sądowy, pan Zgoda, z nakazem, by rodzina Orgona do rana opuściła dom będący własnością Tartuffe'a.

scena V - Wobec takich dowodów pani Pernelle zmienia zdanie o świętoszku.

scena VI - Walery przybiega z ofertą pomocy Orgonowi w ucieczce przed aresztowaniem, bo Tartuffe przekazał księciu powierzone mu w zaufaniu niebezpieczne dokumenty.  

scena VII - Przybywa Tartuffe w towarzystwie oficera gwardii, by aresztować Orgona. Jednak oficer, po wysłuchaniu oskarżeń oszukanych ludzi, aresztuje świętoszka jako znanego oszusta, którego zdemaskował sprawiedliwy, mądry i miłosierny książę.

scena VIII - Szczęśliwe zakończenie - Kleant radzi Orgonowi odpuścić winy Tartuffe'a i okazać wdzięczność księciu, a Orgon docenia zasługi Walerego i zamierza ożenić go z córką.

5. Ważne problemy poruszone w "Świętoszku"

- fałszywa pobożność; obłuda, hipokryzja (postać Tartuffe'a)

- rozrzutne i puste życie mieszczan (wizyty domowe, stroje, rozliczna służba, ostentacyjne bogactwo, prostackie rozrywki np. uczona małpa, marionetki - mówią o tym pani Pernelle i Doryna)

- uzależnienie dorosłych dzieci od rodziców np. przymusowe związki małżeńskie (sprawa Marianny)

- pochwała panującego władcy - króla (przemowa oficera gwardii)

6. Rodzaje komizmu w "Świętoszku"

- komizm słowny np. wszelkie informacje o Tartuffe Orgon komentuje słowem "Biedaczek"

- komizm postaci np. dowcipna i mądra pyskata służąca Doryna, naiwny zaślepiony Orgon 

- komizm sytuacyjny np. udawana skromność Tartuffe'a na widok biustu Doryny

7. Dydaktyczna wymowa "Świętoszka", czyli ważne cytaty:

Ta właśnie wypowiedź Kleanta piętnująca chciwość i obłudę kleru stała się przyczyną klopotów Moliera. (Tu macie tekst w tłumaczeniu Kazimierza Zalewskiego. Możecie też zetknąć się z tlumaczeniem Tadeusza Boya-Zeleńskiego - jest inne, ale w gruncie rzeczy porusza te same zagadnienia:  udawana pobożność, używanie religii do zdobycia majątku, niszczenie oponentów i przeciwników. 

KLEANT:

Ale za to pogardy godzien, nie uznania

Ten, kto się pobożnością udaną zasłania.

Nikczemni komedianci, szarlatani podli,

Z których każdy po to się tak namiętnie modli,

Ażeby tej modlitwy użyć za narzędzie

Do swych celów niegodnych i to, co jest wszędzie

Najszczytniejszym dla ludzi, wielkim i podniosłem,

U nich stało się handlem, nikczemnym rzemiosłem.

Pieniądze i godności, oto są ich cele,

Za to się biją w piersi i modlą w kościele,

Aby w zręcznie osnutym tej obłudy wątku,

Idąc niebieskim szlakiem dojść aż do majątku.

Każdy, modląc się, poszcząc, przy tym żebrze dzielnie,

A będąc w świcie króla — zaleca pustelnie.

Pod zasłoną pokory zasypują błotem;

Mściwość, gwałtowność, skąpstwo zwykłym ich przymiotem.

Zgubią kogo, lub straszną dokuczą mu męką,

Dowodząc, że to Pan Bóg kierował ich ręką

I przekonają wszystkich, że zgubić potrzeba

Kogoś, bo to jest wielka zasługa dla nieba.

A tym niebezpieczniejsza jest ta broń zdradziecka,

Że schylać głowę przed nią uczą nas od dziecka,

I ta zemsta straszliwa musi im ujść płazem,

Bo oni poświęcanym mordują żelazem.