CO TRZEBA WIEDZIEĆ O "CIERPIENIACH MŁODEGO WERTERA"

 1. Co to jest? 

To powieść epistolarna Johnna Wolfganga Goethego z 1774 r., czyli  powstała w okresie preromantyzmu niemieckiego (inaczej zwanego okresem "burzy i naporu").  Niezbyt gruba, ma jakieś 100 stron. Początkowo opublikowana anonimowo. Dlaczego taka ważna?  Bo tytułowy Werter - samotny, nieszczęśliwy, autodestrukcyjny  wrażliwiec - stał  się nowym typem bohatera literackiego, zwanego odtąd werterycznym. Charakteryzuje go ból istnienia / ból świata (Weltschmerz). Wielu badaczy literatury uważa ten utwór za początek romantyzmu europejskiego, gdyż był niesłychanie popularny, a czytelnicy naśladowali ubiór (niebieski frak i żółta kamizelka) oraz zachowanie bohatera z samobójstwem włącznie. 

Romantyzm polski zacżął się ok. 50 lat później - w 1822 r.  - od ballady Mickiewicza "Romantyczność" - ale Gustaw czy Kordian to typowi bohaterowie werteryczni.

2. Co to jest powieść epistolarna? 

To powieść składająca się  z listów ułożonych w porządku chronologicznym. Korespondencja została poprzedzona notą wydawcy i skomentowana przez niego na końcu opisem okoliczności samobójstwa Wertera. Sprawia to wrażenie autentyczności całej tej historii.

Tu mamy do czynienia z listami Wertera:

• do przyjaciela - Wilhelma (większość listów)
• do ukochanej Lotty 
• do Alberta 

3. Czas i miejsce akcji

• 4 maja 1771 (przyjazd Wertera na wieś) - 22/23 grudnia 1772 (samobójstwo o północy i śmierć o 12.00 w południe)
• Niemcy - fikcyjna miejscowość Wahlheim oraz (w II części) anonimowe miasto, gdzie Werter pracuje jako dyplomata, i w drodze powrotnej - rodzinna miejscowość bohatera, gdzie spędził dzieciństwo

4. Bohaterowie pierwszoplanowi

WERTER - bohater tytułowy i główny, narrator 1-osobowy, pierwowzór bohatera romantycznego, młody mieszczanin, obsesyjna miłość do Lotty doprowadziła go do samobójstwa;  

LOTTA - córka komisarza, kobieta piękna fizycznie i duchowo, po śmierci matki opiekowała się sześciorgiem młodszego rodzeństwa (łącznie bylo ich dziewięcioro), bratnia dusza Wertera, narzeczona a potem żona Alberta;

WILHELM - wieloletni przyjaciel Wertera, adresat jego listów i powiernik najskrytszych uczuć; 

ALBERT - narzeczony a potem mąż Lotty, czlowiek stateczny, solidny, uczciwy (obiecał to jej umierającej matce).

5.  Inne postacie (drugoplanowe i epizodyczne) 

KOMISARZ S. - ojciec dziewięciorga dzieci w tym Lotty, wdowiec, policjant, mieszkał w leśniczówce, bardzo lubił Wertera;

PAROBEK - bohater tragicznej historii miłosnej - zakochał się w swojej gospodyni, starszej wdowie, wyrzucony ze służby za próbę gwałtu na niej,  zabił swojego nastepcę i rywala do ręki ukochanej; 

HENRYK - były pracownik komisarza, oszalał z miłości do Lotty, chodził po okolicy i zbierał dla niej kwiaty

STARY PASTOR i jego rodzina: córka FRYDERYKA i jej narzeczony PAN SCHMIDT - przyjaciele Lotty i jej ojca, poznani przez Wertera podczas wycieczki z Lottą; pastor wkrótce umiera, a jego następca wycina ukochane drzewa orzechowe

HRABIA C. - mimo życzliwości wobec Wertera naraził go na upokorzenie, wypraszając młodzieńca z obiadu dla wyżej urodzonych gości; 

CÓRKA NAUCZYCIELA - Werter zwrócił uwagę na jej młodsze dzieci: czteroletniego Filipka pilnującego półrocznego Jasia dopóki matka z najstarszym synem nie wróci z zakupów w mieście; mąż kobiety wyjechał do Szwajcarii w sprawach spadkowych; Werter zaprzyjaźnił się z dziećmi i wspierał je finansowo;  w czasie ostatniej wizyty dowiedział się, że Jasio umarł, a mąż wrócił z niczym w dodatku chory na febrę. 

6. Krótki przebieg akcji w punktach:

  

 Część I:

1. Przyjazd Wertera na wieś (list do Wilhelma z 4 maja 1771).
2. Odkrycie pobliskiej miejscowości Wahlheim.
3. Znajomość z córką nauczyciela i jej synami.
4. Poznanie parobka zakochanego w swojej gospodyni.
5. Wyprawa na zabawę i poznanie Lotty (list do Wilhelma z 16 czerwca 1771). 
6. Wyprawa Wertera i Lotty do domu pastora.
7. Przyjazd Alberta - narzeczonego Lotty (list do Wilhelma z 30 lipca 1771).
8. Znajomość Wertera z Albertem.
9. Urodziny Wertera (28 sierpnia).

Część II:

1. Wyjazd Wertera do miasta (list do Wilhelma z 20 października 1771).
2. Praca Wertera w dyplomacji i jego opinia o konsulu.
3. Poznanie hrabiego C... i panny B...
4. Wiadomość o ślubie Lotty.  (list do Alberta z 20 lutego 1772).
5. Obiad u hrabiego C...
6. Rezygnacja w pracy w dyplomacji i wyjazd w rodzinne strony (listy do Wilhelma z 24 marca, 19 kwietnia i 5 maja 1772).
7. Pobyt u księcia. 
8. Powrót Wertera do Wahlheim.
9. Wizyta u córki nauczyciela.
10. Spotkanie z parobkiem.
11. Wiadomość o śmierci pastora i wycince drzew orzechowych.
12. Spotkanie z obłąkanym Henrykiem (listy do Wilhelma z 30 listopada i 1 grudnia 1772).
13. Wiadomość o zbrodni parobka.
14. Prośba Lotty o ograniczenie wizyt Wertera do Wigilii.
15. Ostatnia wizyta Wertera u Lotty i spontaniczny pocałunek.
16. Pożyczenie  pistoletów od Alberta.
17. Samobójstwo Wertera.
18. Nocny pogrzeb Wertera.

Pytania sprawdzające znajomość treści:

• W jakim ubraniu Werter poznał Lottę, a później popełnił samobójstwo i został pochowany? w błękitnym fraku i  żółtej kamizelce
• Jak Werter się zabił?  z pistoletu pożyczonego od Alberta
• Jakie drzewa ściął następca pastora? orzechowce
• Czego szukał obłąkany Henryk? kwiatów dla Lotty
• Kim był ojciec Lotty? komisarzem książęcym (policjantem)
• Po co Werter wyjechał na wieś i u kogo się zatrzymał?  załatwiać sprawy spadkowe matki; zamieszkał u ciotki
• Jaki jest ulubiony pisarz Wertera? Homer (potem Pieśni Osjana)
• Jak Werter zareagował na wieść o zbrodni parobka? próbował go bronić przed komisarzem
• Jaki utwór czytał Werter Lotcie podczas ostatniego spotkania? Pieśni Osjana
• Jakie zwierzątko miała Lotta? kanarka
• Co Werter dostał na urodziny od Lotty i Aberta? bladoróżową przepaskę Lotty i kieszonkowe wydanie Homera (2 książeczki)
• Gdzie Werter pragął być pochowany? na cmentarzu między dwiema lipami
• Co Werter chciał mieć w trumnie? bladoróżową przepaskę Lotty
• Kim była Leonora? jedną z sióstr, z którymi jednocześnie romansował Werter
• Ile rodzeństwa miała Lotta? ośmioro (była najstarsza)
• Jak upokorzył Wertera hrabia C... ? wyprosił go z obiadu
• Gdzie Werter pracował po wyjeździe z Wahlheim? w dyplomacji (u konsula)
• Jaka tragedia dotknęła córkę nauczyciela? zmarło jej najmłodsze dziecko
• Kiedy Werter popełnił samobójstwo? o północy
• Kiedy Werter zmarł? o dwunastej w południe
• Kiedy i w jakich okolicznościach Werter został pochowany? o jedenastej w nocy, bez księdza, w obecności komisarza i jego dwóch synów

7. Ciekawostki:

• Publikacja powieści wywołała w Europie falę samobójstw, gdyż młodzi ludzie zafascynowani postawą  bohatera, chcieli się do niego upodobnić.  Sam Goethe tak to skomentował: „Moi przyjaciele… sądzili, że poezję należy zamienić w rzeczywistość, prawdziwym życiem naśladować powieść i zastrzelić się; i to, co z początku miało miejsce wśród niewielu, rozszerzyło się na ogół społeczeństwa…”. W związku z tym wprowadzono zakaz czytania książki m. in. w Lipsku, Kopenhadze oraz we Włoszech.
• Efektem Wertera nazywamy obecnie falę samobójstw naśladowczych po nagłośnionej w mediach śmierci (szczególnie samobójczej) jakiegoś idola.
• Utwór był niezwykle popularny w swoich czasach - na jego kanwie powstała opera "Werter", perfumy "Eau de Werther".
• Romantyczna pisarka Mary Shelley, twórczyni postaci Frankensteina, zamieściła w swojej powieści scenę, gdzie potwór, chcąc stać się człowiekiem, czyta właśnie "Cierpienia mlodego Wertera".
• "Pieśni Osjana" - utwór czytany przez Wertera  - to rzekome poematy celtyckie niezwykle popularne w  XVIII-wiecznej Europie, a zwłaszcza w początkach romantyzmu niemieckiego. W Polsce pierwszy przełożył je we fragmentach Ignacy Krasicki.
• A wiecie, że ta powieść ma charakter autobiograficzny? Goethe też nieszczęśliwie kochał się w zaręczonej z innym kobiecie - Charlotcie - i potem z listu dowiedział się o jej ślubie. Pierwowzorem postaci Wertera uczynił znajomego, który zastrzelił się z pistoletu  pożyczonego od męża Charlotty, a w chwili śmierci był ubrany w błękitny frak i żółtą kamizelkę. Potem pisarz obdarzył uczuciem inna mężatkę i odwiedzał ją tak częśto, że mąż zakazał mu dalszych wizyt. Opowieść o zakochanym parobku też podobno jest autentyczna.  

8. Motywy związane z lekturą: 

CIERPIENIE - już tytuł pokazuje główny motyw, powodem cierpienia jest nieodwzajemnione uczucie, zazdrość, niemożność widywania ukochanej, postępująca depresja itp. - jedynym wyjściem staje się samobójstwo;

MIŁOŚĆ (DESTRUKCYJNA) - przykładem jest przede wszystkim obsesyjna miłość Wertera zakończona samobójstwem, ale i szaleństwo Henryka oraz zbrodnia parobka będące efektem niszczącego uczucia,  

KOBIETA - Lotta - obraz kobiety idealnej: pięknej, szlachetnej, dobrej, wiernej, wrażliwej, pełnej poświęcenia;

PRZYJAŹŃ - jej dowodem są listy do Wilhelma, wieloletniego przyjaciela  Wertera;

SAMOBÓJSTWO - skłonność do odebrania sobie życia to typowa postawa bohatera romantycznego (Werter to pierwowzór, ale potem mamy np. Gustawa i Kordiana, a romantyczny rys w postawie pozytywisty Wokulskiego też objawia się próbą samobójczą);  

SAMOTNOŚĆ - kolejna cecha romantycznego bohatera, u Wertera wynika ona z cierpienia milosnego, w którym się pogrąża, ale i z norm społecznych - jest mieszczaninem nieakceptowanym w środowisku arystokracji;

SZALEŃSTWO - jest ucieczką od strasznej rzeczywistości, przykładem jest Henryk - odrzucony konkurent Lotty. 

WIEŚ/PRZYRODA - jest tłem wydarzeń, ale i odzwierciedleniem emocji Wertera; początkowo zachwyt piękną okolicą, krajobrazem, naturą, światłem księżyca, lipami  - potem opadające liście i powódź zatapiająca ulubione miejsca;

ZAZDROŚĆ - chodzi o ambiwalentny stosunek Wertera do Alberta - szanuje go, ale jest przekonany, że Lotta byłaby szczęśliwsza z nim, uważa go za przeszkodę w osiągnięciu szczęścia, czasem marzy o jego śmierci, odmawia mu prawa do kochania Lotty, zwierza się w ostatnim liście do Lotty, że chciał zabić jej męża