CO TRZEBA WIEDZIEĆ O UTWORZE "INNY ŚWIAT"

1. Informacje o autorze i genezie powieści "Inny świat"

Gustaw Herling-Grudziński (1919-2000) - polski pisarz emigracyjny, eseista, krytyk literacki, dziennikarz, podczas II wojny światowej więzień sowieckich obozów pracy. Za czasów PRL jego tworczość była zakazana. 

W powieści  Inny świat pisanej w latach 1949-1950 zawarł swoje wspomnienia z pobytu w sowieckim łagrze w latach 1940-1942.  

marzec 1940 - aresztowanie przy próbie przekroczenia granicy sowiecko - litewskiej,  więzienie w Grodnie

                                           Zdjęcie NKWD - Grodno 1940 (źródło: Wikipedia)

czerwiec 1940 - więzienie w Witebsku (5 miesięcy); 

koniec października 1940 - odczytanie 5-letniego wyroku za zamiar walki ze Związkiem Sowieckim

listopad 1940 - więzienie w  Leningradzie, cela 37 (10dni)

listopad 1940 - więzienie w Wołogdzie (2dni)

listopad 1940 transport do Jercewa i pobyt w obozie 

20 stycznia 1942 - zwolnienie z łagru w wyniku głodówki protestacyjnej

Powieść "Inny świat"  jest utworem z pogranicza literatury faktu (zapis własnych przeżyć w formie pamiętnikarskiej, brak fikcji literackiej, autentyczni bohaterowie)  i literatury pięknej (połączenie stylu wysokiego np. rozbudowanych metafor, z niskim np. słownictwo więziennego slangu; filozoficzne przemyślenia, wyraziste charakterystyki bohaterów, kompozycja klamrowa: postać inżyniera Żyda, który zadenuncjował czterech Niemców, pojawia się na początku i na końcu powieści). 

2. Konstrukcja powieści: rozdziały i ich zawartość

Utwór nawiązuje do powieści Fiodora Dostojewskiego Wspomnienia z domu umarłych  pod względem treści i konstrukcji. Zawiera podobną liczbę rozdziałów, podobne motywy, rozbudowane charakterystyki bohaterów. Różni je osoba narratora -  w Innym świecie jest nim sam autor (to jego osobiste wspomnienia), u Dostojewskiego narrator odczytuje zapiski zmarłego katorżnika. 

Część pierwsza

• Witebsk - Leningrad - Wołogda

Historia aresztowania Herlinga, którego uznano go za szpiega i dostał 5-letni wyrok: Zamierzał  przekroczyć granicę sowiecko-litewską , aby prowadzić walkę ze Związkiem Sowieckim (Niemcy byli wtedy sojusznikiem Rosjan);  oczekiwanie na transport do obozu w różnych więzieniach, opis wzorcowego "więzienia dla obywateli": Stalin wie z własnego doświadczenia, że stwarzając ludzkie warunki życia w więzieniach, można ducha pokory wzbudzić tylko w "bytownikach", ale nigdy w "politycznych"; urka: "Urką" staje się przestępca pospolity dopiero po kilkakrotnej recydywie (...) jest w obozie instytucją, najwyższym funkcjonariuszem po dowódcy warty (...) Są to ludzie, którzy myśla o wolności z takim samym obrzydzeniem i lękiem, jak my o obozie; cela nr 37 i jej więźniowie  - ofiary czystki z 1937r. (m.in. płk. Szkłowski), transport koleją do Jercewa pod Archangielskiem. 

• Nocne łowy

Historia obozu kargopolskiego (założony w 1935r. przez 600 więźniów), rządy urków (wojna domowa między wykolejonym proletariatem a inteligencja rewolucyjną; w roku 1940 szczątkowe formy "republiki więźniów" istniały już tylko po to, żeby ułatwić "urkom" nocne łowy na owo przybyłe kobiety), pobyt w szpitalu i przyjaźń z siostrą Tamarą (książki), praca w 42 brygadzie transportowej; historia Marusi - ofiary nocnych łowów zgwałconej przez 8 urków i szukającej opieki i miłości u ich przywódcy - Kowala. 

• Praca 

-  Dzień po dniu

Opis codzienności brygad lesorubów, racje żywnościowe (przydział do jednego z trzech kotłów w zależności od wydajności brygady (...) fascynacja normą była nie tylko przywilejem ludzi wolnych, którzy ja ustalili, ale i najprostszym nakazem instynktu życia niewolników, którzy ją wypełniali.), opis pracy w brygadzie tragarzy. 

-  Ochłap

Historia Gorcewa - dawnego enkawudzisty zdemaskowanego przez jednego z więźniów i skazanego przez współtowarzyszy na męczeńską śmierć. (...) nareszcie i nam pozwolono odczuć, że rewolucja odwróciła stary porządek rzeczy. Dawniej rzucano niewolników lwom na pożarcie, teraz rzuca się lwy na pożarcie niewolnikom.

-  Zabójca  Stalina

Historia człowieka, który trafił do obozu na 10 lat, bo (...) jako wysoki urzędnik jednego z komisariatów ludowych, podpił sobie w gabinecie z przyjacielem i założył się, że od pierwszego strzału trafi w oko Stalina, wiszącego na przeciwległej scianie. Wygrał zakład, ale przegrał życie.(...) Po paru miesiącach (...) poróżnił się  o coś ze swoim przyjacielem. Nazajutrz czekało na niego dwóch oficerów NKWD.    W obozie dostał się do brygady tragarzy, ukrywając kurzą ślepotę, na którą w międzyczasie zapadł. 

• Drei Kameraden

Historia trzech niemieckich komunistów: Otto, Hansa i Stefana, poznanych w lutym 1941 r. w pieresylnym. Nie objęła ich amnestia, prawdopodobnie  zginęli w obozie. 

• Ręka w ogniu

Charakterystyka śledztwa (cel: dezintegracja osobowości); próby zachowania człowieczeństwa (objawy litości, dobrowolne męczeństwo), historia Kostylewa - komunisty zafascynowanego Zachodem, skazanego pod zarzutem prób obalenia ustroju; pełen litości dla innych więźniów aż do czasu swojej pracy w lesie, przeniesiony do Jercewa, gdzie zaprzyjaźnił się z Herlingiem, opalał rękę w ogniu, żeby nie pracować "dla nich", tuż przed zapowiedzianym widzeniem z matką wyznaczony do transportu na Kołymę - z rozpaczy oblał się wrzątkiem i zmarł. Teoria prawa sowieckiego opiera się na założeniu, że nie ma ludzi niewinnych. 

• Dom Swidanij

Opis miejsca, gdzie więźniowie odbywali rzadkie spotkania z rodziną, schludny barak kamuflujący rzeczywiste warunki w obozie; trudności zdobycia pozwolenia na widzenie.  (...) w zonie panowało wyuzdanie seksualne, kobiety traktowało się jak prostytutki, miłość jak spacer do wychodka a ciężarne dziewczęta z baraku matek witało się drwinami - ale Dom Swidanij ostał się w tym morzu brudu, poniżenia i cynizmu niby jedyna przystań takiego życia uczuciowego, jakiego pamięć przechowała się w obozie z wolności. 

• Zmartwychwstanie

Opis warunków pobytu w obozowym szpitalu; historia związku lekarza Jegorowa i siostry Jewgienii Fiodorowny oraz tragicznej miłości tej kobiety do studenta Jarosława R. (jej powrót do niezależnej miłości autor nazwał Zmartwychwstaniem).  (...) w styczniu 1942 r. Jewgienija Fiodorownazmarła w czasie porodu, dając życie dziecku swej prawdziwej miłości i płacąc własnym życiem za swoje krótkie Zmartwychwstanie.

• Wychodnoj dień 

Opis wyczekiwanego dnia wolnego od pracy (przysługiwał co dziesięć dni): (...) ogłaszano uroczyście, gdy obóz przekraczał  swoją górną granicę  produkcji na kwartał. (...) w czasie mojego półtorarocznego pobytu w Jercewie mieliśmy dzień wolny od pracy około dziesięciu razy; rola muzyki; historia Kozaka Pamfiłowa i jego miłości do syna Saszy (listy); opowieść Fina Rusto Karinena o nieudanej ucieczce z obozu. (...) technika śledztwa sowieckiego polega nie tyle na ustaleniu prawdy, ile na kompromisowej ugodzie w wyborze możliwie dogodnego dla oskarżonego kłamstwa.

 

Część druga

• Głód

Rozważania o obozowej moralności dyktowanej warunkami: ...nie ma takiej rzeczy, której by człowiek nie zrobił z głodu i  bólu; (...) Przekonałem się wielokrotnie, że człowiek jest ludzki w ludzkich warunkach, i uważam za upiorny nonsens naszych czasów próby sądzenia go wedlug uczynków, jakich dopuścił się w warunkach nieludzkich (...);  hipokryzja w ocenie moralności kobiet sprzedających własne ciało dla polepszenia bytu obozowego; historie kobiet: młodej pięknej Polki i kruczowłosej Tani - śpiewaczki; łaźnia; znajomość autora z prof. Borysem Łazarowiczem N. i jego żoną Olgą; wielki głód w obozie (koniec zimy 1941), ciasto na piersiach Olgi.

• Krzyki nocne

Opis niespokojnych nocy więźniów wynikających ze strachu przed nagłą śmiercią we śnie i świadomości, że nikt się  nie dowie nawet o miejscu pochówku. ...obóz sowiecki pozbawił miliony swych ofiar jedynego przywileju, jaki dany jest każdej śmierci - jawności - i jedynego pragnienia, jakie odczuwa podświadomie każdy człowiek - przetrwania w pamięci innych.

• Zapiski z martwego domu

Działalność baraku kulturalno-oświatowego (biblioteka i przedstawienia), projekcja amerykańskiego filmu "Wielki walc" (o życiu Straussa); znajomość z Natalią Lwowną i pożyczenie od niej powieści Dostojewskiego, poczucie wolności po odkryciu, że (...) cała Rosja była zawsze i jest po dziś dzień martwym domem,  że zatrzymal się czas między katorgą Dostojewskiego a naszymi własnymi mękami (...) ; charakterystyka uczestnikow przedstawienia: marynarza Wsiewołoda Prastuszko i żydowskiego fryzjera, donosiciela Zelika Lejmana; opis przedstawienia z udziałem Tani, Parastuszki i Lejmana, parę tygodni po przedstawieniu tuż przed wybuchem wojny rosyjsko-niemieckiej  próba samobójcza Natalii Lwownej.

• Na tyłach otieczestwiennoj wojny

- Partia szachów

Wybuch wojny rosyjsko-niemieckiej (22.06.1941) i rokowania dotyczące jej przebiegu; (...) jest może miarą upodlenia i rozpaczy, do jakiej doprowadził swe ofiary system nowoczesnego niewolnictwa (...) fakt, że (...) wszyscy komuniści europejscy i rosyjscy, ludzie światli, wykształceni i mądrzy, oczekiwali z dnia na dzień (...) przyjścia hitlerowskich oswobodzicieli.; 30 lipca 1941 r. pakt Sikorski-Majski (amnestia dla Polaków), drugie przemówienie Stalina w grudniu 1941 r. ; barak techniczny - przyjaźń autora z inżynierem Machapetianem, donosiciel Zyskind (rozstrzelanie młodego technika)

- Sianokosy

Praca w brygadzie 57 przy sianokosach (przyjaźń z komunistą Sadowskim nienawidzącym Stalina: Lenin - mówił mi - ostrzegał często przed śmiercią swych starych towarzyszy, że "ten chytry Gruzin, ktory lubił przesolony i przepieprzony szaszłyk barani, przesoli również i przepieprzy Rewolucję".), potem katorżnicza praca w birży drzewnej przy piłowaniu kloców drewna i ładowaniu jodeł masztowych na wagony. Atak cyngi (szkorbutu) i kurzej ślepoty. Zdrada Machapetiana (zadenuncjował Herlinga i zaproponowal, by nie objęła go amnestia).

• Męka za wiarę

Ogłoszenie głodówki protestacyjnej pod koniec listopada 1941 r. (z sześciu Polaków wytrzymało dwóch - 9 dni), od 1 grudnia 8 dni pobytu w izolatorze, rozstrzelanie protestujących węgierskich zakonnic, 5-dniowy pobyt w szpitalu. 

• Trupiarnia 

Opowieść o warunkach w Trupiarni i 150 chorych więźniach słabosiłki i aktirowki, Trupiarnia oznaczała tylko zwolnienie od tortury pracy, nie przynosiła natomiast zwolnienia od męki glodu.;  obchody świąt Bożego Narodzenia w gronie sześciu Polaków

- Opowiadanie B.

Historia aresztowania po 22 czerwca (agresja niemiecka) i śledztwa, tortury, rozstrzeliwanie więźniów, pobyt w Drugiej Aleksiejewce, żądanie amnestii dla Polaków, powrót do Jercewa. (...) wracałem do Jercewa jak do domu. ; marzenia Herlinga o domu rodzinnym, szalony czyn starego kołchoźnika (rzucenie się w ogień); szaleństwo Sadowskiego 

• Ural 1942

20 stycznia 1942 - zwolnienie Herlinga z obozu; droga do polskiej armii: Jercewo - Wołogda - Buj - 30 stycznia Swierdłowsk (wizyta w domu Krugłowów) - Czelabińsk (misja wojskowa armii polskiej) - Orsk, - Orenburg - Aktiubińsk - Aralsk - Kyzył Orda - Arys - Czimkent - Dżambuł - 9 marca Ługowoje. 

12 marca przyjęto mnie do dziesiątego pułku artylerii lekkiej, dziesiątej dywizji piechoty w Ługowoje. (...) Dziesiąta dywizja (...) wyewakuowana została jako pierwsza z Rosji do Persji.

• Epilog: upadek Paryża

Akcja toczy się w czerwcu 1945 r.  w Rzymie i dotyczy spotkania autora z więźniem, który w łagrze został zmuszony do fałszywego oskarżenia czterech Niemców, skazując ich tym samym na śmierć. (...) jednym z największych koszmarów systemu sowieckiego jest mania legalnego likwidowania ofiar.  Człowiek ten prosi Herlinga o zrozumienie swojej postawy: (...) ty przeciez wiesz, do czego nas doprowadzono. Powiedz tylko to jedno slowo: rozumiem...,  ale go nie uzyskuje. Może wymówiłbym bez trudu to jedno słowo nazajutrz po zwolnieniu z obozu (...) Mialem już jednak za sobą trzy lata wolności (...) Epilog zawiera ważne przesłanie, że na wolności nie wolno przyjmować reguł niewoli. 

3. Kategorie węźniów w Jercewie 

urcy/urki/urkowie (l.p. urka) - pospolici przestępcy kryminalni  i wielokrotni recydywiści, rządzili w obozie na równi z wartownikami, znęcali się nad innymi więźniami; nielegalne rządy więźniów (do 1940r.) to proizwoł

nacmeni - więźniowie ze środkowej Azji (Kazachowie, Uzbecy, Turkmeni, Kirgizi)

stachanowiec - więzień przekraczający normy i uprawniony do trzeciego kotła

biełoruczki - więźniowie polityczni najgorzej traktowani

bytownicy - więźniowie odsiadujący karę za drobne przewinienia

lesoruby - więźniowie pracujący przy wyrębie lasu

rabotiaga - więzień pracujący

dochodiaga - więzień umierający

4. Bohaterowie o pogłębionej charakterystyce:

 

płk Szkłowski - Polak, więzień celi 37

płk Paweł Iwanowicz - więzień celi 37

gen. Artamian - Ormianin, więzień celi 37

Tatiana Pawłowna - lekarka obozowa

siostra Tamara - pielęgniarka z lazaretu

Dimka - współwięzień z baraku, dawny pop, w 1937 r. w lesie odrąbał sobie prawą stopę, najlepszy przyjaciel Herlinga

Kowal - przywódca urków

Marusia - dziewczyna Kowala zgwałcona przez urków

Ponomarenko - kolejarz z Kijowa; umarła na atak serca kiedy po dziesięciu latach katorgi przedlużono mu wyrok

Gorcew - enkawudzista zamęczony przez więźniów

Rusto Karinen - Fin, próbował ucieczki z Jercewa

"zabójca Stalina" - więzień chory na kurzą ślepotę

drei Kameraden - Stefan, Hans, Otto - niemieccy komuniści aresztowani w 1937r. pod zarzutem szpiegostwa

Misza Kostylew - więzień opalający rękę w ogniu, skonczył śmiercią samobójczą (wrzątek)

Michał Stiepanowicz  W. - aktor grający bojarów w filmach historycznych

Niemiec S. - aresztowany w 1937 r. pod zarzutem szpiegostwa

Jegorow - wolny lekarz po odsiedzeniu 8 lat w Kruglicy

siostra Jewgienija Fiodorowna - obozowa żona Jegorowa z Kruglicy, zakochana w Jarosławie R., zmarła przy porodzie

Panfiłow - Kozak czytający listy od syna, Saszy

młoda Polka, córka oficera - ofiara zakładu Polenki

Tania - śpiewaczka operowa, znienawidzona przez więźniów za związek z wolnym czlowiekiem

inżynier ceramik Sadowski - komunista, znajomy Lenina i Dzierżyńskiego

prof. Borys Łazarowicz N. - starszy kolega i wielbiciel Tuwima

Olga - żona Łazarowicza

stary Czeczeniec - góral modlący się codziennie o śmierć

Kunin - złodziej zwolniony po wyroku, odpowiedzialny za oświatę i kulturę w obozie

Paweł Iljicz - pomocnik Kunina

Natalia Lwowna - młoda, brzydka, chora na serce pracownica biura rachmistrzów; pożyczyła Herlingowi "Zaapiski z martwego domu"

Zelik Lejman - żydowski fryzjer, skrzypek, donosiciel

Wsiewolod Prastuszko - wytatuowany marynarz, śpiewak barytonowy

Zyskind - dawny naczelnik izolatora wewnętrznego, mieszkaniec baraku technicznego, donosiciel

Machapetian - Ormianin, inżynier konstruktor; mieszkaniec baraku technicznego, fałszywy przyjaciel, zadenuncjował Herlinga, utrudniając jego amnestię

Loevenstein - wiedeński lekarz Gorkiego, mieszkaniec baraku technicznego

Mironow - konstruktor lotnisk, mieszkaniec baraku technicznego

Weltman, Jerusalimskij - mieszkańcy baraku technicznego

siostry Węgierki - więźniarki izolatora, rozstrzelane za odmowę pracy "dla Szatana"

dr Zabielski - stary Polak  Ukrainy, dał uczestnikom głodówki zastrzyki z mleka, ratując im życie 

Polscy więźniowie, uczestnicy głodówki: 

1) Gustaw Herling-Grudziński

2) policjant ze Śląska T. - jako jedyny oprócz Herlinga wytrzymał do końca (9 dni)

3) nauczyciel i oficer rezerwy B. - bohater i narrator opowiadania o śledztwie, torturach, więzieniu, pobycie w Drugiej Aleksiejewce i powrocie do Jercewa

4) urzędniczka bankowa Z. - podarowała na Wigilię haftowane chusteczki

5) właściciel tartaku L.

- inżynier leśnik M. - zwolniony z głodówki z powodu choroby serca, dawniej wysoki urzędnik ministerstwa rolnictwa, uzależniony od nikotyny, rozmodlony

5. Kadra obozowa:

• Kolicyn - naczelnik obozów kargopolskich
• naczelnik Trzeciego oddziału NKWD obozów kargopolskich
• Blumen - naczelnik zaopatrzenia obozów kargopolskich
• Samsonow - naczelnik obozu w Jercewie
• sześciu naczelników głównych łagpunktów 
• Strumina - funkcjonariuszka NKWD, zbierała donosy
• wolni pracownicy - byli więźniowie

6. Obóz kargopolski

• Jercewo - nazwa stacji kolejowej pod Archangielskiem, wsi i łagpunktu należącego do obozu kargopolskiego, w którego skład wchodziło kilkanaście "uzastków" rozrzuconych w promieniu kilkudziesięciu kilometrów i zatrudniających ok. 30 tys. więźniów.   
  
• Niandoma, Mostowica - okoliczne łagry
• Aleksiejewka/ Aleksiejewka 2  - niewielkie obozy karne w sercu puszczy archangielskiej 
• Kołyma - grupa  obozów pracy przymusowej na północnym wschodzie ZSRR, oddalona o trzy miesiące drogi od Jercewa

7. Charakterystyczne miejsca w obozie:

• zona - ogrodzony teren obozu, strefa  między barakami  
• pieresylnyj - barak tranzytowy obok wartowni dla więźniów przesyłanych dalej
• Trupiarnia, kostnica,  - barak dla chorych nierokujących poprawy podzielony na słabosilkę (chorzy z widokami powrotu do pracy) i aktirowkę (chorzy nieuleczalni, umierający)
• szpital, lazaret - barak dla chorych z gorączką powyżej 39°; przyzwoita obsługa i warunki
• Dom Swidanij - nowo dobudowane skrzydło baraku obok wartowni, miejsce spotkań z rodziną przybyłą na widzenia z więźniami, fałszywy wizerunek warunków obozowych
• barak techniczny - przeznaczony dla niepolitycznych więźniów z wyższym wykształceniem; w zamian za lepsze warunki musieli donosić na współtowarzyszy
• barak macierzyński - dla kobiet w ciąży i młodych matek
• sklepik obozowy - otwarty co wieczór, ale zaopatrywany bardzo rzadko i tylko dla stachanowców
• łaźnia - miejsce dezynfekcji odzieży i kąpieli odwiedzane raz na trzy tygodnie; wiadro zimnej wody i wrzątku, malutki kawałek mydła
• barak "chudożestwiennoj samodziejatielnosti"/kawecze - miejsce działalności kulturalno-oświatowej i rozrywki: biblioteka, projekcje filmów, przedstawienia
• izolator wewnętrzny - więzienie w więzieniu, murowany budynek bez szyb w okratowanych oknach
• izolator zewnętrzny - zwykłe więzienie poza obozem
• Drugi Oddział i Trzeci Oddział NKWD - miejsca przesłuchań, tortur i dokumentacji więźniów

8. Terminologia obozowa:

• chwoja - ciemnozielony napar z igieł sosnowych
• etap - transport
• pyłagra - choroba (wypadanie włosów i zębów, melancholia, przepuklina)
• cynga - szkorbut
• kurza ślepota - choroba z braku tluszczu (zanik widzenia po zmierzchu)
• tufta - oszukańcze zawyżanie wydajności pracy